Alankar in Marathi Grammar: मराठी व्याकरणामध्ये “अलंकार” हा अतिशय महत्वाचा भाग आहे. त्यामुळे आपण या लेखात अलंकार म्हणजे काय आणि अलंकारचे किती प्रकार आहेत हे सविस्तरपणे समजून घेऊया.
अलंकार म्हणजे काय
भाषेचे सौन्दर्य वाढविण्यासाठी वापरलेल्या भाषा प्रकाराला अलंकार म्हणतात. अलंकार हा एक असा काव्यात्मक साचा आहे जो कोणत्याही गद्य किंवा कवितेला सुंदर, रसपूर्ण आणि मनोरंजक बनवण्यासाठी वापरला जातो. मराठीत आलेले बहुतेक अलंकार संस्कृतमधून आले आहेत. त्यांची जी संस्कृतमधील नावे आहेत, तीच मराठीतही आहे.
अलंकारांचे प्रकार
अलंकारांचे मुख्य दोन प्रकार खालीलप्रमाणे आहेत-
१. शब्दालंकार
२. अर्थालंकार.
शब्दालंकार
यमक, अनुप्रास हे शब्दालंकार आहेत. हे अलंकार शब्दामधील बनावटीवर अवलंबून असतात. यात शब्दाच्या अर्थाचा विचार नसतो. उपमा, उत्प्रेक्षा आदी अर्थालंकार आहेत.
1) अनुप्रास
एखाद्या वाक्यात किंवा कवितेच्या चरणात एकाच अक्षराची पुनरावृत्ती होऊन त्यातील नादामुळे जेव्हा त्याला सौंदर्य प्राप्त होते, त्याला अनुप्रास अलंकार म्हणतात.
उदाहरण –
गडद निळे काळे निळे जलद भरुनि आले
शीतलतनु चपलचरण अनिलगण निघाले
रजनीतल स्थिर पल जल पल सलील
हिरव्यागार तटि नावांचा कृष्ण मेळ खेळे
2) यमक
कवितेच्या चरणात ठरावीक ठिकाणी एक किंवा अनेक अक्षरे वेगळ्या अर्थाने येत असल्यास त्याला शब्दालंकार असे म्हणतात.
उदाहरण –
जाणावा तो सर्वज्ञ ज्ञानी
संपूर्ण समाधानी
निःसंदेह तो मनी
सर्वकाळ।।
- पुष्ययमक
सुसंगति नेहमी घडो, सुजनवाक्य कानी पडो
कलंक मतिचा झडो, विषय सर्वथा नावडो.
- दामयमक
आला बसंत कवि कोकिल हाही आला
आलापितो सुचवितो अरुणोउदयाला।।
3) श्लेष
एकच शब्द वाक्यात दोन अर्थांनी वापरल्याने जेव्हा शब्दचमत्कृती साधल्या जाते, तेव्हा त्याला श्लेष अलंकार असे म्हणतात.
उदाहरण –
चंद्र उगवला झाडीत
कामवाली रस्ता झाडीत
सैनिक गोळ्या झाडीत
अन् सिंह ही तंगड्या झाडीत.
राम गणेश गडकरीकृत हे एक “झाडीत” या शब्दावरील श्लेषाचे उदाहरण.
- अर्थश्लेष
वाक्यात दोन अर्थ असणाऱ्या शब्दाबद्दल दुसऱ्या अर्थाचा शब्द ठेवल्यास श्लेष कायम राहिला तर त्यास अर्थश्लेष म्हणतात, श्लेष नष्ट झाल्यास त्याला शब्दश्लेष म्हणतात.
उदाहरण – हे देवा, तू सर्वांना जीवन देतोस.
- सभंग श्लेष
उदाहरण –
श्रीराम नवरा मी नवरी
शिशुपाल नवरा मी न-वरी
अर्थालंकार
1) उपमा
उपमा ही मराठी भाषेतील अर्थालंकाराचा उपप्रकार आहे. हा अलंकार दोन वेगवेगळ्या गोष्टींत साम्य पाहतो. एक गोष्ट दुसऱ्या गोष्टीसारखी असते, असे वर्णन यात केले आहे. उपमा हा एक असा अलंकार आहे जिथे दोन वस्तूंमधील समानतेचे वर्णन चमत्कारिक पद्धतीने केले जाते. पहिल्या वस्तूला उपमेय आणि दुसऱ्या वस्तूला उपमान असे म्हणतात. उपमेय ही मूळ वस्तु असते; तर, उपमान उपमा देण्यासाठी वापरलेली वस्तु असते.
उदाहरण –
- सावळाच रंग तिचा पावसाळी नभापरी, येथे सावळा रंग हे उपमेय आणि पावसाळी नभ हे उपमान.
- स्वर्गात वाहत असेल, सुंदर दुधासारखी नदी.
- आभाळागत माया तुझी आम्हांवरी राहू दे.
2) उत्प्रेक्षा
उत्प्रेक्षा हा मराठी व्याकरणीय भाषेच्या अर्थालंकाराचा एक उपप्रकार आहे. उपमेय हे जसे उपमान आहे असे वर्णन असते तेथे उत्प्रेक्षा अलंकार तयार होतो. जणू, गमे, वाटे, भासे यासारखे शब्द वापरले जातात तेव्हा उत्प्रेक्षा हा अलंकार होतो.
उदाहरण –
तिने दिलेले ते गुलाब जणू तिचे प्रेमचं.
तिचे शब्द जणू मोतीचं.
तिचा आवाज ऐकल्यावर स्वर्गात असल्याचे भासे
3) रूपक
मराठी भाषेच्या अर्थालंकाराचा रूपक एक उपप्रकार आहे. जेव्हा उपमेय आणि उपमान एक आहे असे समजले जाते तेव्हा त्याला रुपक अलंकार म्हणतात.
उदाहरण –
- वाघिणीचे दूध पिले, वाघ बच्चे फाकडे
- पहा बुडाला तो सोन्याचा गोळा
- देह देवाचे मंदिर, आत आत्मा पांडुरंग
4) अपन्हुती
मराठी भाषेच्या अर्थालंकाराचा अपन्हुती हा एक उपप्रकार आहे. अपन्हुती म्हणजे लपविणे किंवा झाकणे. उपमेयाचा निषेध करून ते उपमानच आहे असे जेव्हा ठासून सांगितले जाते तेव्हा त्याला अपन्हुती अलंकार म्हटले जाते.
उदाहरण –
ही बासुंदी नाही तर अमृत आहे.
तुझ्या हात चा चहा जरा गोड च होतो.
5) अन्योक्ती
मराठी भाषेच्या अर्थालंकाराचा अन्योक्ती हा एक उपप्रकार आहे. अन्योक्ती म्हणजे दुसऱ्यास उद्देशून केलेली उक्ती होय. ज्या व्यक्ति बद्दल बोलायचे त्याच्याबद्दल काहीच न बोलता दुसऱ्याबद्दल बोलून आपले मनोगत व्यक्त करण्याची जी पद्धत तिलाच अन्योक्ती असे म्हणतात.
उदाहरण –
येथे समस्त गुंगेबहिरे बसतात लोक
का भाषणे मधुर तू करिशी अनेक
6) पर्यायोक्ती
मराठी भाषेच्या अर्थालंकाराचा पर्यायोक्ती हा एक उपप्रकार आहे. यामध्ये एखादी गोष्ट आडवळणाने सांगितली जाते.
त्याचे वडील ‘सरकारी पाहुणचार’ घेत आहेत. (तुरुंगात आहेत)
7) विरोधाभास
एखाद्या विधानात वरवर विरोध दिसतो पण वास्तवात तसा नसतो.
जरी आंधळी ती तुला पाहते
सर्वच शांत झाले की शांती का लाभत नाही.
8) व्यतिरेक
मराठी भाषेच्या अर्थालंकाराचा व्यतिरेक हा एक उपप्रकार आहे. जेव्हा कोणत्याही काव्यात वा वाक्यात उपमेय हे उपमानापेक्षा श्रेष्ठ दाखविले जाते तेव्हा त्याला ‘तिरेक अलंकार म्हटल्या जाते.
उदाहरण –
स्वर्गाहून सुंदर माझे घर
प्रस्तुत उदाहरणात घर हे उपमेय सुंदरतेच्या बाबतीत स्वर्ग या उपमानापेक्षाही वरचढ आहे (श्रेष्ठ आहे) असे वर्णन केलेले असल्यामुळे इथे ‘व्यतिरेक’ अलंकार झालेला आहे.
9) अतिशयोक्ती
मराठी भाषेच्या अर्थालंकाराचा एक अतिशयोक्ती हा उपप्रकार आहे. अलंकारात प्रत्यक्षात असणारी कल्पना ही फारच फुगवून सांगितलेली जाते तेव्हा तिला अतिशयोक्ती अलंकार असे म्हणतात.
उदाहरण –
जो अंबरी उफळता खुर लागलाहे
तो चंद्रमा निज तनूवरि डाग लाहे
काव्य अगोदर झाले नंतर जग झाले सुंदर
10) अनन्वय
मराठी भाषेच्या अर्थालंकाराचा अनन्वय हा एक उपप्रकार आहे. जेव्हा उपमेयाची तुलना कोणासाबतचं होत नाही आणि म्हणून ती उपमेय बरोबर केली जाते तेव्हा त्याला अनन्वय अलंकार म्हणतात.
उदाहरण – आहे ताजमहाल एक जगती तो तोच त्याच्यापरी.
11) भ्रान्तिमान
मराठी भाषेच्या अर्थालंकाराचा भ्रान्तिमान हा एक उपप्रकार आहे. उपमानाच्या जागी उपमेयच आहे असा भ्रम यामध्ये निर्माण होणे.
उदा. –
भृंगे विराजित नवी अरविंदपत्रे
पाहूनि मानूनी तिचीच विशाल नेत्रे।।
12) ससंदेह
मराठी भाषेच्या अर्थालंकाराचा ससंदेह हा एक उपप्रकार आहे. उपमेय कोणते आणि उपमान कोणते असा संदेह निर्माण होणे, याला ससंदेह अलंकार म्हणतात.
उदा. –
हा फुलांचा हार की सांप?
आकाशात आहे तो चंद्र की समोर आहे ती?
13) दृष्टान्त
मराठी भाषेच्या अर्थालंकाराचा दृष्टान्त हा एक उपप्रकार आहे. एखादा विषय पटवून सांगताना येथे उदाहरण दिले जाते.
उदाहरणार्थ – लहानपण दे गा देवा, मुंगी साखरेचा रवा।
14) अर्थान्तरन्यास
मराठी भाषेच्या अर्थालंकाराचा अर्थान्तरन्यास हा एक उपप्रकार आहे. अर्थान्तरन्यास म्हणजे दूसरा अर्थ शेजारी ठेवणे (अर्थान्तर- दुसरा अर्थ, न्यास- शेजारी ठेवणे). एखाद्या विधानाच्या समर्थनार्थ विशेष उदाहरणे देणे आणि सिद्धान्त मांडणे.
उदाहरण –
कठिण वेळ येता कोण कामास येतो?
कामपुरता मामा होणे कोणासही न आवडणे
15) स्वभावोक्ती
मराठी भाषेच्या अर्थालंकाराचा स्वभावोक्ती हा एक उपप्रकार आहे. एखाद्या वस्तूचे, व्यक्त्तीचे, प्राण्याचे, स्वाभाविक स्थितीचे, हालचालीचे यथार्थ पण वैशिष्ट्यपूर्ण वर्णन यात केले जाते.
उदाहरण –
मन्यावाणी विडी पिताना चावायाचा नुसतीच काडी
सांगायचा अन ओरडायचा की या जागेवर बांधीन माडी
16) चेतनगुणोक्ती
मराठी भाषेच्या अर्थालंकाराचा चेतनगुणोक्ती हा एक उपप्रकार आहे. जेव्हा एखादी अचेतन म्हणजे निर्जीव वस्तू सचेतन म्हणजे सजीव आहे असे मानून ती सजीव प्राण्याप्रमाणे, माणसाप्रमाणे वागते असे वर्णन केलेले असते तेव्हा तो चेतनगुणोक्ती अलंकार होतो.
उदाहरण – डोकी अलगद घरे उचलती । काळोखाच्या उशीवरूनी ।।
17) असंगती
मराठी भाषेच्या अर्थालंकाराचा चेतनगुणोक्ती हा एक उपप्रकार आहे. यामध्ये एका ठिकाणी आणि त्याचे कार्य दुसऱ्याच ठिकाणी असे वर्णन असते.
उदा. – गुलाब माझ्या हृदयी फुलला, रंग तुझ्या चेहऱ्यावर खुलला।।
18) सार
मराठी भाषेच्या अर्थालंकाराचा सार हा एक उपप्रकार आहे. एखाद्या वाक्यातील कल्पना चढत्या क्रमाने मांडून उत्कर्ष किंवा अपकर्ष साधणे.
उदा. – विद्येविना मती गेली, मतीविना नीती गेली, नीती विना गती गेली।।
19) व्याजस्तुती
मराठी भाषेच्या अर्थालंकाराचा व्याजस्तुती हा एक उपप्रकार आहे. बाह्यतः स्तुती आणि आतून निंदा अथवा ह्याच्या उलट असे वर्णन.
उदा. – तुझ्या फक्त नकार नसावा, याहून कृपा कोणती?
20) व्याजोक्ती
मराठी भाषेच्या अर्थालंकाराचा व्याजोक्ती हा एक उपप्रकार आहे. एखाद्या गोष्टीचे खरे कारण लपवून खोटे दुसरेच कारण देणे. व्याजोक्ती म्हणजे खोटे बोलणे.
उदा. – तुझा तो होकार शेवटची भेट ठरला.
हे सुद्धा वाचा –
