आपण या आर्टिकल मध्ये महाराष्ट्रातील समाजसुधारक बाळशास्त्री जांभेकर (1812–1846) यांची संपूर्ण माहिती सोप्या मराठी भाषेत जाणून घेणार आहोत. जर तुम्हाला Balshastri Jambhekar बद्दल पुरेशी माहिती नसेल तर नक्की हे आर्टिकल पूर्ण वाचा.
बाळशास्त्री जांभेकर कोण होते
बाळशास्त्री जांभेकर (Balshastri Jambhekar) यांना मराठी पत्रकारितेचे जनक म्हणूनही ओळखले जाते. भारतातील ब्रिटिश राजवटीच्या सुरुवातीच्या काळात त्यांनी ‘दर्पण’ नावाचे मराठी भाषेतील पहिले वृत्तपत्र प्रकाशित केले. बाळशास्त्री जांभेकर यांनी भारतात येणाऱ्या ब्रिटिश राजवटीत मुद्रित माध्यमांचे महत्त्व आणि शक्ती अचूकपणे समजून घेतली. इंग्रजांना उलथून टाकायचे असेल आणि स्वातंत्र्य मिळवायचे असेल तर जनतेला जागृत करणे आवश्यक आहे आणि त्यासाठी मुद्रित माध्यम हे सर्वात उपयुक्त साधन आहे, अशी त्यांची खात्री होती.
प्रारंभिक जीवन
‘मराठी वृत्तपत्रांचे जनक’ बाळ शास्त्री जांभेकर यांचा जन्म 6 जानेवारी 1812 रोजी झाला. सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील पोंभुर्ले गावात हा प्रकार घडला. त्यांचे पूर्ण नाव बाळ गंगाधर शास्त्री जांभेकर होते. तो व्युत्पन्न पुराणिकाचा मुलगा होता. त्यांची बुद्धी अतिशय कुशाग्र व संशोधनात्मक होती. त्यामुळे लहान वयातच त्यांनी संस्कृत, मराठी, इंग्रजी, गुजराती, बंगाली, फारसी या भाषा आत्मसात केल्या होत्या. त्याचप्रमाणे त्यांनी गणित, भूगोल इत्यादी विषयात प्राविण्य मिळवले.
बाळशास्त्री जांभेकरांना प्रखर बुद्धी लाभली होती ज्यामुळे ते तरुणपणात महत्त्वाची पदे भूषवू शकले. 1830 मध्ये वयाच्या अठराव्या वर्षी जांभेकर यांची Bombay Native Education Society चे उपसचिव म्हणून नियुक्ती झाली. दोन वर्षांनंतर त्यांची संघटनेच्या ‘Native Secretary’ पदी नियुक्ती झाली.
पुढे अक्कलकोटच्या राजपुत्राचे शिक्षक म्हणून बाळशास्त्री यांची सरकारने नियुक्ती केली. त्यादरम्यान त्यांनी कन्नड भाषा शिकली. त्यानंतर 1834 मध्ये त्यांची Elphinstone College, Bombay मध्ये सहायक प्राध्यापक म्हणून नियुक्ती झाली. त्याच कॉलेजमध्ये ते गणितही शिकवायचे. एल्फिन्स्टन महाविद्यालयात ते पहिले भारतीय Assistant Professor होते.
मुंबई परिसरातील प्राथमिक शाळांची तपासणी करण्यासाठी त्यांना सरकारने निरीक्षक म्हणून नियुक्त केले होते. मुंबई परिसरातील पहिल्या प्रशिक्षण महाविद्यालयाचे ते संचालकही होते. अर्थात वर म्हटल्याप्रमाणे जबाबदारीची पदे भूषवत त्यांनी शिक्षणही चालू ठेवले. त्यांना अनेक विषयांमध्ये रस होता आणि त्यांना त्या विषयांमध्ये नवीन ज्ञान मिळवायचे होते. बाळशास्त्री जांभेकर यांचे वयाच्या 34व्या वर्षी 17 मे 1846 रोजी अकाली निधन झाले.
मराठी वृत्तपत्राचे जनक
सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे बाळशास्त्री जांभेकर यांनी मराठी पत्रकारितेचा पाया घातला. 1832 साली त्यांनी पहिले मराठी वृत्तपत्र ‘दर्पण’ सुरू केले. ‘दर्पण’ हे साप्ताहिक होते आणि ते इंग्रजी आणि मराठी अशा दोन भाषांमध्ये प्रकाशित होत होते. त्याचा पहिला अंक 6 जानेवारी, 1832 रोजी प्रकाशित झाला. 6 जानेवारी, बाल शास्त्री यांचा वाढदिवस आणि ‘दर्पण’चा प्रकाशन दिवस, हा ‘पत्रकार दिन’ म्हणून साजरा केला जातो.
या पत्राचा इंग्रजी भाग बाळशास्त्री जांभेकर यांनी लिहिला असून त्याचा मराठी अनुवाद भाऊ महाजन यांनी केला आहे. ‘दर्पण’च्या पहिल्याच अंकात त्याचा उद्देश स्पष्ट करताना जांभेकर म्हणाले होते की, ”स्वदेशीय लोकांमध्ये विलायतेतील विद्यांचा अभ्यास अधिक व्हावा आणि या देशाची समृद्धी व येथील लोकांचे कल्याण यांविषयी स्वतंत्रतेने व उघड रीतीने विचार करावयास स्थळ व्हावे या इच्छेने हे वृत्तपत्र सुरू केले आहे.”
बाळशास्त्रींना वृत्तपत्रांची ताकद चांगलीच माहीत होती. त्याबाबत त्यांनी आपल्या ‘दर्पण’च्या दुसऱ्या अंकात लिहिले आहे की, “ही शक्ती आपल्या देशात पूर्वी असल्याचा इतिहासात दाखला नाही. सर्व जगामध्ये पाश्चात्त्य राष्ट्रांची जी प्रगती झाल्याचे आपणास दिसते, त्याचे प्रमुख कारण म्हणजे वृत्तपत्रे. ज्ञानप्रसाराचे आणि लोकजागृतीचे हे अद्भुत साधन आहे. ज्ञान आणि विज्ञान यांचा पुरस्कार करणे, सार्वजनिक नीतिमत्ता सुधारणे, जनतेला तिची कर्तव्ये सांगणे, राज्यकर्त्यांच्या हकूमशाहीला लगाम घालणे हे सामर्थ्य वृत्तपत्रांच्या अंगी आहे. ज्या देशांत वृत्तपत्रांना लोकांच्या मनावर परिणाम करण्याचे संपूर्ण स्वातंत्र्य मिळाले आहे ते देश खचितच धन्य होत!”
दिग्दर्शन नावाचे मासिक
दर्पण वृत्तपत्राने आपले जनजागृतीचे काम आठ वर्षांहून अधिक काळ सुरू ठेवले. दर्पणचा शेवटचा अंक 26 जून 1840 रोजी प्रकाशित झाला. तो बंद झाल्यावर 1840 मध्ये बाळशास्त्री जांभेकर आणि भाऊ महाजन यांनी ‘दिग्दर्शन’ नावाचे मासिक सुरू केले. त्यात प्रामुख्याने शास्त्रीय नीतिशास्त्रावरील लेख प्रसिद्ध होत असत.
बाळशास्त्री म्हणाले होते की, “बंगालसारख्या मागासलेल्या प्रांतात ब्रिटीश सत्ता स्थापन झाल्यानंतर झपाट्याने सुधारणा झाली. याचे मुख्य कारण इंग्रजी शिक्षण आणि वृत्तपत्रांचा प्रसार. मग बंगालच्या वाटेने गेलो तर महाराष्ट्रीय समाज सुधारण्यास फारसा विलंब लागणार नाही.”
बाळशास्त्री जांभेकर यांचे समाजसुधारणेचे कार्य
जांभेकरांचे दर्पण (Darpan) आणि दिग्दर्शन (Digdarshan) या लेखांतून त्यांचे समाजसुधारणेविषयीचे विचार प्रकट होतात. आपल्या समाजातील मागासलेपण दूर करून त्याला प्रगतीकडे वाटचाल करायची होती. भारतात इंग्रजी सत्तेची स्थापना आणि त्यानंतर भारतीय समाजात झालेले बदल या घडामोडी त्यांनी जवळून पाहिल्या होत्या. त्यातून आपल्या समाजाच्या प्रगतीसाठी पाश्चात्य ज्ञान आत्मसात केले पाहिजे, अशी त्यांची समजूत होती.
ज्ञान आणि विज्ञानाच्या प्रसारावर भर द्यायला हवा, त्याचप्रमाणे आपल्या धर्मातील अनिष्ट प्रथा सोडून देण्याची तयारी दाखवली पाहिजे. त्यांच्या विचारातूनच त्यांनी समाजसुधारणेची बाजू घेतली. भारतीय समाज आणि हिंदू धर्मातील अनिष्ट चालीरीती थांबवल्या पाहिजेत किंवा निदान आळा घालावा अशी त्यांची वृत्ती होती. त्यामुळे त्यांनी विधवा पुनर्विवाह, स्त्री शिक्षणाचा पुरस्कार केला.
आपल्या लोकांच्या मनातील पारंपरिक विचारांची पकड दूर करण्यासाठी त्यांनी विशेष प्रयत्न केले. विधवा विवाहाला शास्त्रीय आधार शोधण्याचे काम त्यांनी केले. त्यासाठी त्यांनी गंगाधरशास्त्री फडके यांच्याकडून त्याविषयीचे पुस्तक लिहिले. अर्थात, सामाजिक सुधारणेच्या दृष्टीने जांभेकरांनी पुनरुज्जीवनवादी सुधारणावाद किंवा परंपरावादी सुधारणावाद यावर भर दिला. त्यावेळच्या समाजातील कष्टाळूपणा लक्षात घेता ते योग्यही होते.
बाळशास्त्री जांभेकर यांच्या जीवनातील ‘श्रीपती शेषाद्री प्रकरण’ हे त्यांना भोगावे लागलेले कष्ट आणि सुधारणांबाबत पुरोगामी भूमिकेमुळे त्यांना सनातनी हिंदूंकडून सहन कराव्या लागलेल्या छळाची साक्ष आहे. जांभेकर हे सुधारणावादी असले तरी त्यांना हिंदू धर्माचा अभिमान होता. त्यामुळे हिंदू धर्मातून इतर धर्मात आलेल्यांना पुन्हा हिंदू धर्मात आणण्याचा त्यांचा आग्रह होता आणि तोच त्यांचा प्रयत्न होता. तेथून हे प्रकरण उघडकीस आले.
श्रीपती शेषाद्री प्रकरण
शेषाद्री नावाच्या ब्राह्मणाचे दोन पुत्र नारायण आणि श्रीपती हे मुंबईतील एका ख्रिश्चन मिशनरी शाळेत शिकत होते. त्यापैकी नारायण यांनी ख्रिस्ती धर्म स्वीकारला. जांभेकरांनी आपला धाकटा भाऊ श्रीपती नारायणप्रमाणे धर्मांतर करू नये यासाठी पुढाकार घेण्याचे ठरवले. त्यासाठी त्यांनी श्रीपतीच्या वडिलांना हाताशी धरून न्यायालयामार्फत श्रीपतीचा ताबा मिळवला. खरे तर श्रीपतीने धर्मांतर केले नव्हते. पण मिशनरी चालवल्या जाणाऱ्या शाळेत ते काही काळ राहिले. या कारणास्तव त्यांना हिंदू मानण्यास पारंपरिक आणि सनातनी ब्राह्मणांचा विरोध होता.
त्यानंतर बाळशास्त्री जांभेकर यांनी शास्त्रोक्त प्रायश्चित्त आणि शुद्धीकरण देऊन श्रीपतींना हिंदू धर्मात परत नेले जाऊ शकते असे प्रतिपादन केले. एवढेच नाही तर या शुद्धीकरणासाठी त्यांनी काही धर्मपंडित आणि शंकराचार्यांची परवानगी घेतली आणि श्रीपतींना पुन्हा हिंदू धर्मात नेले. तथापि, सनातनी ब्राह्मणांना हे शुद्धीकरण आवडले नाही. त्यांनी जांभेकर यांच्यावर बहिष्कार टाकून त्यांची बदनामी सुरू केली. जांभेकरांच्या मृत्यूनंतरही त्यांची बदनामी करण्याचे प्रयत्न सनातनींनी थांबवले नाहीत.
बाळशास्त्री जांभेकर यांचे शैक्षणिक क्षेत्रातील कार्य
जांभेकर यांनी शैक्षणिक क्षेत्रातही मोलाची कामगिरी बजावली. शिक्षण क्षेत्राशी त्यांचा जवळचा संबंध होता. त्या क्षेत्रात त्यांनी अनेक महत्त्वाच्या पदांवर काम केले होते. महाराष्ट्रात शिक्षणाच्या प्रसाराच्या सुरुवातीच्या काळात विविध विषयांच्या अभ्यासासाठी पाठ्यपुस्तके तयार करण्याचे अत्यंत अवघड काम बालरोगतज्ञांनी केले. इतिहास, भूगोल, गणित, व्याकरण, व्याकरण, नीतिशास्त्र इत्यादी विविध विषयांवर त्यांनी मराठी भाषेतील पहिली पाठ्यपुस्तके रचली.
बाळशास्त्री जांभेकर यांची पुस्तके
बाळशास्त्रींना अनेक विषयांत गती होती. ते साहित्य आणि विज्ञान या दोन्ही विषयांत जाणकार होते. गणित आणि ज्योतिष या विषयातही त्यांचा अधिकार मोठा होता. त्यांनी ‘शून्यलब्धि’ हे मराठी भाषेतील पहिले पुस्तक लिहिले. जांभेकर हे इतिहासकार म्हणूनही ओळखले जातात. त्यांनी प्राचीन भारतीय शिलालेख आणि ताम्रपटांवर संशोधन केले आणि त्यावर काही लेख लिहिले.
यासंदर्भातील त्यांचे शोधनिबंध रॉयल एशियाटिक सोसायटीच्या जर्नल्समध्ये प्रसिद्ध झाले आहेत. नीतिकथा, इंग्लंड देशाची बखर – १ व २ , बालव्याकरण, हिंदुस्थानचा इतिहास, भूगोलविद्या, इंग्रजी-मराठी धातुकोश हे बाल शास्त्रींना दिले जातात; याशिवाय त्यांनी ज्ञानेश्वरीचे संपादनही केले आहे.
बाळशास्त्री जांभेकर यांच्या कार्याचे मूल्यमापन
बाळशास्त्री जांभेकर यांची विद्वत्ता बहुमुखी होती. ‘राष्ट्र जागृतीचे अग्रदूत’, ‘मराठी वृत्तपत्रांचे जनक’, ‘प्रथम इतिहासकार’, ‘आधुनिक महाराष्ट्राचे आद्य ऋषी’, ‘सुधारणावादाचे पहिले प्रवर्तक’, ‘व्यासंगी पंडित’, ‘प्रथम समाजसुधारक’ अशा पदव्या देऊन त्यांचा गौरव करण्यात आला आहे. खरे तर बाळशास्त्रीजींचे मोठेपण हे आहे की त्यांनी आपल्या ज्ञानाचा उपयोग केवळ स्वतःच्या फायद्यासाठीच नाही तर समाजाच्या हितासाठी केला.
जांभेकर यांना आयुष्यभर सतत समाजप्रबोधनाच्या कार्याची काळजी होती. महाराष्ट्रात इंग्रजी अमदानीच्या सुरुवातीच्या काळात येथील समाज अंधारात झगडत होता. परकीय राजवटीने सुरू केलेल्या प्रचंड परिवर्तनाच्या संदर्भात काय भूमिका घ्यायची याबाबत बहुसंख्य समाज संभ्रमात होता.
बाळशास्त्री जांभेकर हे त्या काळात समाजाच्या उन्नतीसाठी काम करणाऱ्या मोजक्या लोकांपैकी एक होते. एकोणिसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धात महाराष्ट्रीय शहाणपणाला त्याचा आधुनिक दर्जा प्राप्त झाला असे मानले जाते. त्याला त्याच्या वळणाचा पहिला मान मिळतो. म्हणूनच महाराष्ट्रातील सुरुवातीच्या समाजसुधारकांमध्ये त्यांचे स्थान श्रेष्ठ मानले जाते.
पहिले मराठी वृत्तपत्र आणि पहिले मराठी मासिक या योगदानासाठी त्यांना मराठी पत्रकारितेचे जनक म्हणून ओळखले जाते. त्यांचा जन्मदिवस आणि योगायोगाने दर्पणच्या पहिल्या अंकाच्या प्रकाशनाचा दिवस 6 जानेवारी असून त्यांचा स्मृतिदिन महाराष्ट्रात ‘पत्रकार दिन’ म्हणून साजरा केला जातो.
हे सुद्धा वाचा –
