भारतातील नद्यांनी प्राचीन काळापासून देशाच्या आर्थिक आणि सांस्कृतिक विकासात महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. जगातील सर्वात प्राचीन संस्कृती – सिंधू खोरे आणि आर्य संस्कृती सिंधू आणि गंगा नद्यांच्या खोऱ्यात उदयास आली. या आर्टिकल मध्ये आपण, भारतातील सर्वात मोठी नदी कोणती आहे आणि त्यासोबत भारतातील टॉप 10 नद्यांची यादी जाणून घेणार आहोत.
भारतातील सर्वात मोठी नदी कोणती
भारतातील सर्वात मोठी नदी सिंधु नदी आहे. ही नदी पाकिस्तान, भारत (Jammu and Kashmir) आणि चीन (Western Tibet) मधून वाहते. सिंधू नदीचा उगम तिबेटमधील मानसरोवराजवळ सेंगे खबब (Senge Khabab) नावाचा प्रवाह असल्याचे मानले जाते. या नदीची लांबी साधारणपणे 3,180 किलोमीटर आहे. येथून ही नदी तिबेट आणि काश्मीरमध्ये वाहते. ही नदी उत्तरेकडील भागातून वळून नैऋत्येला पाकिस्तानमधून जाते आणि नंतर अरबी समुद्राला मिळते.
सिंधु नदीचा बहुतांश भाग पाकिस्तानात वाहतो. ही पाकिस्तानची सर्वात लांब नदी आणि राष्ट्रीय नदी आहे. सिंधू नदीला चिनाब, झेलम, रावी, बियास आणि सतलज या पाच प्रमुख उपनद्या आहेत. यापैकी सतलज ही सर्वात मोठी उपनदी आहे. सतलज नदीवर बांधलेल्या भाक्रा-नांगल धरणामुळे सिंचन आणि ऊर्जा प्रकल्पाला खूप मदत झाली आहे. जम्मू आणि काश्मीरची राजधानी श्रीनगर हे झेलम नदीच्या काठावर वसलेले आहे.
भारतातील सर्वात मोठ्या 10 नद्या
1. सिंधु नदी (Indus River)
सिंधू ही आशियातील सीमापार नदी आहे आणि दक्षिण आणि मध्य आशियातील एक ट्रान्स-हिमालय नदी आहे. 3,180 किमी नदी पश्चिम तिबेटमध्ये उगवते, काश्मीरच्या लडाख आणि गिलगिट-बाल्टिस्तान प्रदेशांमधून वायव्येकडे वाहते, नांगा पर्वताच्या नंतर अगदी डावीकडे वाकते आणि ती रिकामी होण्यापूर्वी दक्षिणेकडून दक्षिण-पश्चिम पाकिस्तानमधून वाहते आणि कराची शहराजवळ अरबी समुद्रात जाऊन मिळते.
2. ब्रह्मपुत्र नदी (Brahmaputra river)
ब्रह्मपुत्रा नदी ची लांबी 2800 किमी आहे व ती तिबेट, भारत आणि बांगलादेशमधून वाहते. ब्रह्मपुत्रेचा उगम हिमालयाच्या उत्तरेला तिबेटच्या पुरंग जिल्ह्यातील मानसरोवर सरोवराजवळ होतो. तिबेटमधून वाहणारी ही नदी भारताच्या अरुणाचल प्रदेशात प्रवेश करते. आसाम खोऱ्यात वाहणाऱ्या तिला ब्रह्मपुत्रा म्हणतात आणि नंतर बांगलादेशात प्रवेश केल्यावर तिला जमुना म्हणतात. ब्रह्मपुत्रा नदीला गंगेच्या संगमानंतर त्यांच्या एकत्रित प्रवाहाला मेघना म्हणतात, जी अखेर बंगालच्या उपसागराला जाऊन मिळते.
3. गंगा नदी (Ganga river)
गंगा ही भारतातील सर्वात महत्वाची नदी आहे. ही उत्तराखंडमधील हिमालयापासून बंगालच्या उपसागरातील सुंदरबनपर्यंत वाहते. ही भारत आणि बांगलादेशातील एकूण 2525 किमी अंतर व्यापते. या नदीला केवळ भौगोलिकदृष्ट्या नाही तर भारतात धार्मिक महत्व देखील आहे. हिंदू धर्मात गंगेला आईचे स्थान मिळाले आहे.
गंगा नाही भारतात आणि नंतर बांगलादेशात 2,071 किमी प्रवास करून, ते उपनद्यांसह एक दशलक्ष चौरस किलोमीटरचे विस्तीर्ण सुपीक मैदान बनवते. त्रिमोहिनी संगम हा भारतातील उत्तरायण गंगेचा सर्वात मोठा संगम आहे. गंगेचे हे मैदान सामाजिक, साहित्यिक, सांस्कृतिक आणि आर्थिक दृष्टीकोनातून खूप महत्त्वाचे आहे, ते दाट लोकसंख्येमुळे देखील ओळखले जाते.
जास्तीत जास्त 100 फूट खोली असलेली ही नदी भारतातील एक पवित्र नदी मानली जाते आणि माता आणि देवीच्या रूपात पूजली जाते. भारतीय पुराण आणि साहित्यातील सौंदर्य आणि महत्त्व यामुळे परकीय साहित्यात पूज्य गंगा नदीची स्तुती आणि भावपूर्ण वर्णने वारंवार आदराने केली गेली आहेत.
4. गोदावरी नदी (Godavari river)
गोदावरी ही दक्षिण भारतातील प्रमुख नदी आहे. ही नदी इतर द्वीपकल्पीय नद्यांपैकी सर्वात मोठी आहे. तिला दक्षिण गंगा असेही म्हणतात. त्याचा उगम पश्चिम घाटातील त्र्यंबक टेकडीवरून झाला. हे महाराष्ट्रातील नाशिक जिल्ह्यातून उगम पावते. त्याची लांबी साधारणपणे 1465 किलोमीटर असते. या नदीची रुंदी खूप मोठी आहे. प्राणहिता, इंद्रावती, मंजिरा या गोदावरीच्या मुख्य उपनद्या आहेत. ती महाराष्ट्र, तेलंगणा आणि आंध्र प्रदेशातून वाहत जाऊन राजमुंद्री शहराजवळ बंगालच्या उपसागराला मिळते.
5. कृष्णा नदी (Krishna river)
कृष्णा ही भारतात वाहणारी नदी आहे. पश्चिम घाटातील महाबळेश्वर पर्वतावरून ते उगवते. त्याची लांबी साधारणपणे 1400 किमी असते. ती महाराष्ट्र, कर्नाटक, तेलंगणा, आंध्र प्रदेश या आग्नेय राज्यांतून वाहते आणि बंगालच्या उपसागरात येते. कावेरी नदीच्या पाण्याच्या वादावरून कर्नाटक आणि तामिळनाडूमध्ये पाण्याचा वाद सुरू आहे. कृष्णा नदीचा संगम बंगालचा उपसागर आहे. या नदीवर दोन धबधबे आहेत.
6. यमुना नदी (Yamuna river)
यमुना ही भारतातील नदी आहे. ही गंगा नदीची सर्वात मोठी उपनदी आहे जी यमुनोत्री नावाच्या ठिकाणाहून उगम पावते आणि प्रयागराज येथे गंगेला मिळते. चंबळ, सेंगर, छोटी सिंधू, बेतवा आणि केन या प्रमुख उपनद्यांपैकी उल्लेखनीय आहेत. दिल्ली आणि आग्रा व्यतिरिक्त इटावा, काल्पी, हमीरपूर आणि प्रयाग ही यमुनेच्या काठावरील प्रमुख शहरे आहेत. ब्रज संस्कृतीत यमुनेला महत्त्वाचे स्थान आहे.
7. नर्मदा नदी (Naramada river)
नर्मदा, जीला रेवा असेही म्हणतात, ही मध्य भारतातील एक नदी आहे आणि भारतीय उपखंडातील पाचवी सर्वात लांब नदी आहे. गोदावरी आणि कृष्णा नदीनंतर भारतात वाहणारी ही तिसरी सर्वात लांब नदी आहे. मध्य प्रदेश राज्याच्या अतुलनीय योगदानामुळे याला “मध्य प्रदेशची जीवनरेखा” म्हणूनही ओळखले जाते. हे उत्तर आणि दक्षिण भारतामधील पारंपारिक सीमा म्हणून काम करते. ती आपल्या उगमापासून पश्चिमेला १,३१२ किमी प्रवास करते आणि खंभातच्या आखात, अरबी समुद्राला जाऊन मिळते.
8. महानदी नदी (Mahanadi river)
ही छत्तीसगड आणि ओडिशा प्रदेशातील सर्वात मोठी नदी आहे. प्राचीन काळी महानदीचे नाव चित्रोत्पला होते. महानदीचा उगम रायपूरजवळील धमतरी जिल्ह्यात सिहावा नावाच्या पर्वतराजीतून होतो. महानदीचा प्रवाह दक्षिणेकडून उत्तरेकडे आहे. संबलपूर जिल्ह्यात प्रवेश केल्यानंतर महानदी छत्तीसगड जाते. तिच्या संपूर्ण प्रवासातील अर्ध्याहून अधिक वेळ ती छत्तीसगडमध्ये घालवते. महानदी सिहावापासून बंगालच्या उपसागरात वाहून जाईपर्यंत सुमारे 855 किमी अंतर व्यापते.
9. कावेरी नदी (Kaveri river)
कावेरी ही कर्नाटक आणि तामिळनाडू राज्यांमधून वाहणारी भारतीय नदी आहे. कावेरी नदी कर्नाटक राज्यातील कोडागु जिल्ह्यातील पश्चिम घाटातील ब्रह्मगिरी पर्वतरांगेतील तलकावेरी येथे समुद्रसपाटीपासून 1,341 मीटर उंचीवर उगवते आणि बंगालच्या उपसागरात येण्यापूर्वी सुमारे 800 किमी वाहते. ही दक्षिण भारतातील गोदावरी आणि कृष्णा नंतर तिसरी सर्वात मोठी नदी आहे आणि तामिळनाडू राज्यातील सर्वात मोठी नदी आहे, जी तिच्या मार्गावर, राज्याला उत्तर आणि दक्षिणेला विभाजित करते.
10. तापी नदी (Tapi river)
तापी नदी ही पश्चिम भारतातील एक प्रसिद्ध नदी आहे. मध्य प्रदेश राज्यातील बैतुल जिल्ह्यातील मुलताई येथून उगम पावून सातपुडा पर्वतरांगांच्या मध्यभागी पश्चिमेकडे वाहत खान्देश पठार आणि महाराष्ट्रातील सुरतचे मैदान ओलांडून गुजरातमधील खंभातच्या आखातात, अरबी समुद्रात येऊन मिळते.
या नदीचे उगमस्थान मुलताई आहे. ही नदी पूर्वेकडून पश्चिमेकडे सुमारे ७४० किमी अंतरापर्यंत वाहते आणि खंभातचे आखाताला मिळते. या नदीच्या मुखाशी सुरत बंदर आहे. तिच्या मुख्य उपनदीचे नाव पूर्णा आहे. या नदीला सूर्यपुत्री असेही म्हणतात.
हे सुद्धा वाचा –
