आपण या आर्टिकल मध्ये महाराष्ट्रातील समाजसुधारक दादोबा पांडुरंग तर्खडकर (1814-1882) यांची संपूर्ण माहिती सोप्या मराठी भाषेत जाणून घेणार आहोत. जर तुम्हाला Dadoba Pandurang Tarkhadkar बद्दल पुरेशी माहिती नसेल तर नक्की हे आर्टिकल पूर्ण वाचा.
दादोबा पांडुरंग तर्खडकर कोण होते
दादोबा पांडुरंग तर्खडकर हे मुंबईतील समाजसुधारक आणि मराठी भाषिक होते. त्यांचा जन्म तर्खडकर होता, पण नंतरच्या आयुष्यात कधीच आडनाव वापरले नाही. विधवा-पुनर्विवाह आणि स्त्री-शिक्षणाचा पुरस्कार करताना त्यांनी धर्म आणि सामाजिक सुधारणांवर विपुल लेखन केले. आत्माराम पांडुरंग यांचे ते बंधू होत. दादोबांचे साहित्यिक कार्यही मोलाचे आहे. ‘मराठी भाषा व्याकरण’ लिहून त्यांनी मराठी व्याकरणाचा पाया रचला, म्हणून त्यांना ‘मराठी भाषेचे पाणिनी’ असे संबोधले जाते.
दादोबा पांडुरंगने एका खाजगी हायस्कूलमध्ये जाण्यापूर्वी चार वर्षे स्थानिक शाळेत शिक्षण घेतले, त्यानंतर Bombay Native School आणि Book Society मध्ये शिक्षण घेतले. ते पश्चिम शिष्यवृत्तीचे प्राप्तकर्ता होते आणि त्यांनी Elphinstone येथे शिक्षण घेतले आणि पोर्तुगीज, पर्शियन आणि संस्कृतसह अनेक भाषा शिकल्या.
प्रारंभीक जीवन
दादोबा पांडुरंग यांचे पूर्ण नाव दादोबा पांडुरंग तर्खडकर होते. मात्र, मराठी लोक त्यांना दादोबा पांडुरंग म्हणून ओळखतात. त्यांचा जन्म 9 मे 1814 रोजी मुंबईत एका वैश्य कुटुंबात झाला. त्यांचे कुटुंब मूळचे वसईजवळील तरखड गावचे; त्यामुळे त्यांना तर्खडकर हे आडनाव पडले. त्यांचे आजोबा व्यवसायानिमित्त मुंबईत आले आणि नंतर तिथेच स्थायिक झाले.
दादोबाचे वडील धार्मिक होते. साहजिकच दादोबा लहानपणीच संस्कारित होते. वडिलांमुळेच ते मराठी कवितेच्या प्रेमात पडले. त्यांचे प्राथमिक शिक्षण विविध छोट्या शाळांमध्ये झाले. त्यांनी Bombay Native Education Society मध्ये इंग्रजीचे शिक्षण घेतले. अभ्यासक्रम पूर्ण केल्यानंतर दादोबा काही दिवस जावरा संस्थानच्या नवाबाकडे खाजगी शिक्षक म्हणून राहिले. त्यानंतर त्यांना Elphinstone Institute मध्ये शिक्षकाची नोकरी मिळाली. पुढे सुरत येथे सुरू झालेल्या इंग्रजी शाळेत शिक्षक म्हणूनही काम केले.
इ. 1846 मध्ये त्यांची मुंबईतील ट्रेनिंग कॉलेजचे संचालक म्हणून नियुक्ती झाली. इ. १८५२ मध्ये दादोब यांची Deputy Collector म्हणून नियुक्ती झाली. या पदावर असताना त्यांनी 1857 चे भिल्ल बंड दडपले. त्यांच्या कामगिरीबद्दल सरकारने त्यांना ‘राव बहादूर’ ही पदवी दिली.
नोकरीतून निवृत्त झाल्यानंतरही दादोबांनी काही काळ Educational Translator म्हणून काम केले. शासकीय सेवेत असताना त्यांनी सार्वजनिक जीवनाची सुरुवात केली. दादोबा पांडुरंग तर्खडकर यांचे 17 ऑक्टोबर 1882 रोजी निधन झाले.
सामाजिक आणि धार्मिक सुधारणेचे कार्य
दादोबा पांडुरंग यांचा महाराष्ट्रातील सुरुवातीच्या समाजसुधारकांमध्ये समावेश होतो. या ठिकाणी इंग्रजी सत्ता प्रस्थापित झाल्यानंतर आधुनिक ज्ञानाचा व शिक्षणाचा प्रसार होऊ लागला व त्यातून नवीन कल्पनांना चालना मिळाली. इंग्रजी शिक्षणामुळे महाराष्ट्रात 19व्या शतकाच्या पूर्वार्धात तरुणांचा नवा वर्ग तयार झाला.
दादोबा पांडुरंग हा असाच एक तरुण होता. इंग्रजी शिक्षणाच्या प्रभावामुळे त्यांना नवी दृष्टी मिळाली होती. आपल्या समाजातील उणीवा, दोष त्यांच्या लक्षात येऊ लागले होते. हिंदू धर्मातील अनिष्ट रूढी, रूढी, कुप्रथा-परंपरा, अंधश्रद्धा, भोळेपणा इत्यादींनी त्यांच्या मनात स्वधर्माविषयी निराशेची भावना निर्माण केली होती. वरील गोष्टींमुळे हिंदू धर्माच्या अधोगतीला कारणीभूत आहे, अशी त्यांची ठाम खात्री होती.
याच सुमारास ख्रिस्ती धर्मप्रसारकांनी भारतात ख्रिस्ती धर्माचा प्रसार करण्याचे काम हाती घेतले. येथील नवशिक्षित तरुण या धर्माच्या मानवतावादी तत्त्वांनी आकर्षित झाले. त्याला ख्रिश्चन धर्मातील मानवतावादी तत्त्वे हिंदू धर्मातील अनेक वैगुणांच्या पार्श्‍वभूमीवर अतिशय उदात्त वाटली.
ख्रिश्चन मिशनऱ्यांच्या सेवाभावी आणि मानवतावादी कार्याचा त्यांच्यावर खूप प्रभाव पडला. तथापि, हिंदू धर्म त्यांच्या जीवनात खोलवर रुजला होता; त्यामुळे त्यांचा धर्म सोडण्याचा विचारही त्यांच्यासाठी मानवीय नव्हता. अशा अवस्थेत स्वधर्मात राहून त्यात सुधारणा करण्याचा आणि त्यात नवीन कल्पना आणण्याचा प्रयत्न करण्याचे त्यांनी ठरवले. दादोबा पांडुरंगाने स्थापन केलेल्या मानवधर्म सभा (Manavdharma Sabha) आणि परमहंस सभा (Paramahansa Sabha) या संस्था या प्रयत्नांचा एक भाग होता.
मानवधर्म सभा (Manavdharma Sabha)
22 जून 1844 रोजी दादोबा पांडुरंग यांनी दुर्गाराम मंचाराम यांच्या सहकार्याने सुरत येथे ‘मानवधर्म सभा’ ही संस्था स्थापन केली. या विधानसभेच्या सदस्यांना मूर्तिपूजा मान्य नव्हती. हिंदू धर्मातील जातिव्यवस्थेलाही त्यांचा विरोध होता. त्याने निराकार परमेश्वराला प्रार्थना करण्याच्या ख्रिश्चन पद्धतीचे पालन करण्याचा निर्णय घेतला. मानवाच्या समानतेवर त्यांचा विश्वास होता. मानवधर्म सभेची मुख्य तत्त्वे पुढीलप्रमाणे सांगता येतील-
मुख्य तत्त्वे-
- देव एक आहे आणि तो पूज्य आणि निराकार आहे.
- देवाची धार्मिक भक्ती हाच धर्म आहे.
- मानवजातीचा दिव्य धर्म एक आहे.
- प्रत्येक माणसाला विचारस्वातंत्र्य आहे.
- नित्य कृती विवेकानुसार व्हाव्यात.
- मानवतेचे ज्ञान.
- प्रत्येकाला ज्ञान मिळाले पाहिजे
मानवधर्म सभेची वरील तत्त्वे अत्यंत उदात्त असली, तरी त्यास निष्ठावंत कार्यकर्त्यांची साथ मिळाली नाही; त्यामुळे लवकरच ही संस्था संपुष्टात आली.
परमहंस सभा (Paramahansa Sabha)
दादोबा पांडुरंगांची ‘मानवधर्म सभा’ फार काळ टिकू शकली नाही. मात्र, निराश न होता दादोबांनी राम बाळकृष्ण जयकर, भिकोबा चव्हाण, सखाराम चव्हाण इत्यादींच्या मदतीने मुंबईत 30 जुलै 1849 रोजी ‘परमहंस सभा’ किंवा ‘परमहंस मंडळी’ नावाची दुसरी संघटना स्थापन केली.
परमहंस सभेची तत्त्वे सर्वसाधारणपणे मानवधर्म सभेसारखीच होती. परमहंस सभेने ईश्वर एक आहे आणि तो निराकार आहे, मूर्तिपूजा करू नये, विधवाविवाहाला परवानगी द्यावी, ही तत्त्वे स्वीकारली.
परमहंस सभेत जातीभेदाविरुद्ध आचरण होते. त्याचे सर्व सदस्य प्रार्थनेसाठी एकत्र येत असत. त्यात सर्व जाती धर्माचे लोक होते. प्रार्थनेनंतर सर्व सदस्य एकत्र जेवायचे. सभेच्या प्रारंभापूर्वी, तसेच सभेच्या शेवटी पाठ झालेल्या मराठी प्रार्थना दादोबा पांडुरंग यांनी रचल्या होत्या, दादोबांनी परमहंस सभेची तत्त्वे विशद करण्यासाठी ‘परमहंसिक ब्रह्मधर्म’ हा काव्यात्मक ग्रंथ लिहिला.
त्यात त्यांनी जातीभेद सोडा, सर्वांशी बंधुभावाने वागण्याचा उपदेश केला, निराकार देवाची उपासना करा इत्यादी सर्व धर्मग्रंथ भगवद्गीता, बायबल, कुराण हीच शिकवण देतात. त्यामुळे धर्माच्या आधारे माणसांमध्ये भेदभाव करणे योग्य नसल्याचेही त्यांनी म्हटले आहे.
परमहंस सभेचे वैशिष्ट्य म्हणजे तिची कार्यवाही गुप्तपणे चालत असे. याचे कारण या सभेतील सदस्यांना सामाजिक व धार्मिक सुधारणांची तळमळ होती; परंतु सनातनी व कर्मठ मंडळांच्या रोषाला सामोरे जाण्याचे धाडस त्यांच्यात नव्हते. त्यामुळे सदस्यांनी या सभेच्या कामकाजाचे जाहीर वाचन करू नये, असा निर्णय घेण्यात आला.
संस्थेच्या वर उल्लेख केलेल्या स्वरूपामुळे तिच्या वाढीवर अनेक मर्यादा घालाव्यात हे आश्चर्यकारक नव्हते. त्याचप्रमाणे 1860 मध्ये कोणीतरी या विधानसभेच्या सदस्यांची यादी चोरून प्रसिद्ध केली. त्यामुळे सभासद व सोसायटीमध्ये मोठी खळबळ उडाली. सदस्यांना जनतेच्या रोषाला सामोरे जावे लागले. त्यामुळे ही संघटना विसर्जित करण्याचा निर्णय परमहंस सभेच्या सदस्यांनी घेतला.
ज्ञान प्रसार सभा (Gyan Prasar Sabha)
1 सप्टेंबर 1848 रोजी मुंबईतील Elphinstone College च्या विद्यार्थ्यांनी ‘ज्ञानप्रसारक सभा’ नावाची संघटना स्थापन केली. ज्ञानाचा प्रसार आणि प्रचार करणे आणि आपल्या देशवासीयांमध्ये सामाजिक जागरूकता निर्माण करणे हे त्याचे मुख्य उद्दिष्ट होते. दादोबा पांडुरंग हे या संस्थेच्या मराठी विभागाचे पहिले अध्यक्ष होते.
दादोबा पांडुरंग यांचे शैक्षणिक व साहित्यिक कार्य
दादोबा पांडुरंग यांनी आपल्या समाजात शिक्षणाचा प्रसार करण्याचा प्रयत्न केला. येथील समाज आधुनिक ज्ञान आणि शिक्षणाचा अंगीकार केल्याशिवाय समाजाची प्रगती होणार नाही, असे त्यांचे मत होते. त्या दृष्टीने त्यांनी शिक्षणाच्या प्रसाराचा आग्रह धरला. प्रशिक्षण महाविद्यालयाचे संचालक म्हणून काम करताना त्यांनी आपल्या विद्यार्थ्यांना आधुनिक विचारांची ओळख करून देण्यावर भर दिला.
दादोबा पांडुरंग तर्खडकर यांचे ग्रंथ
- मराठी भाषेचे व्याकरण
- यशोदा पांडुरंगी
- लघुव्याकरण
- महाराष्ट्र भाषेच्या व्याकरणाची पूरणिका
- शिशुबोध
- धर्मविवेचन
- पारमहंसिक ब्राह्मधर्म
- विधवाश्रुमार्जन
- आत्मचरित्र
हे सुद्धा वाचा –
