कार्तिक महिन्याच्या (पौर्णिमंत) कृष्ण पक्षातील त्रयोदशी तिथीला समुद्रमंथनाच्या वेळी भगवान धन्वंतरी अमृत कलशासह प्रकट झाले, म्हणून या तिथीला धनतेरस (Dhanteras) किंवा धनत्रयोदशी (Dhantrayodashi) असे म्हणतात. भारत सरकारने धनत्रयोदशीला राष्ट्रीय आयुर्वेद दिवस म्हणून साजरा करण्याचा निर्णय घेतला आहे. या लेखात आपण धनत्रयोदशी माहिती मराठी जाणून घेणार आहोत.
धनत्रयोदशीला जैन आगमास ‘धान्य तेरस’ किंवा ‘ध्यान तेरस’ असेही म्हणतात. भगवान महावीर या दिवशी योगनिरोधासाठी तिसऱ्या आणि चौथ्या ध्यानाला गेले होते. तीन दिवस ध्यानधारणा केल्यानंतर दीपावलीच्या दिवशी योग निरोध करताना निर्वाण प्राप्त झाले. तेव्हापासून हा दिवस धन्य तेरस म्हणून प्रसिद्ध झाला.
धनत्रयोदशी ही प्रथा कशी पडली
जेव्हा धन्वंतरी प्रकट झाले तेव्हा त्यांच्या हातात अमृताने भरलेला कलश होता. भगवान धन्वंतरी कलश घेऊन प्रकटले होते, त्यामुळे या निमित्ताने भांडी खरेदी करण्याची परंपरा आहे. प्रचलित मान्यतेनुसार, असेही म्हटले जाते की या दिवशी पैसे (वस्तू) खरेदी केल्याने ते तेरा पटीने वाढते. यानिमित्ताने लोक कोथिंबीर खरेदी करून घरात ठेवतात. दिवाळीनंतर लोक या बिया त्यांच्या बागेत किंवा शेतात पेरतात.
धनत्रयोदशीच्या दिवशी चांदी खरेदी करण्याचीही प्रथा आहे; जेव्हा ते शक्य नसते तेव्हा लोक चांदीची भांडी खरेदी करतात. यामागचे कारण असे मानले जाते की हे चंद्राचे प्रतीक आहे जो शीतलता प्रदान करतो आणि समाधानाची संपत्ती मनात वास करतो. समाधान ही सर्वात मोठी संपत्ती आहे असे म्हणतात. ज्याच्याकडे समाधान आहे तो निरोगी, आनंदी आहे आणि तो सर्वात श्रीमंत आहे.
भगवान धन्वंतरी हे औषधाचेही देव आहेत. त्यांना आरोग्य आणि निरोगीपणाची शुभेच्छा देण्यासाठी, समाधानाच्या संपत्तीपेक्षा मोठी संपत्ती नाही. दिवाळीच्या रात्री लक्ष्मी, गणेशाच्या पूजेसाठी लोक या दिवशी मूर्ती खरेदी करतात. तथापि, हा सर्व लोकवेद आहे, ज्याचा आपल्या पवित्र ग्रंथात कुठेही उल्लेख नाही. श्रीमद्भगवद्गीता अध्याय 16 मधील श्लोक 23 आणि 24 मध्ये याला शास्त्राविरुद्ध साधना म्हटले आहे.
धनत्रयोदशीच्या संध्याकाळी घराबाहेर मुख्य गेटवर आणि अंगणात दिवा लावण्याची प्रथा आहे. या प्रथेमागे एक लोककथा आहे. पौराणिक कथेनुसार, एकेकाळी हेम नावाचा राजा होता. दैवी कृपेने त्यांना पुत्ररत्न प्राप्त झाले. ज्योतिषांनी मुलाची कुंडली तयार केली तेव्हा कळले की ज्या दिवशी मुलाचे लग्न होईल त्याच्या चार दिवसांनी मुलाला मृत्यू येईल.
हे जाणून राजाला खूप दुःख झाले आणि त्याने राजपुत्राला अशा ठिकाणी पाठवले जिथे स्त्रीची सावलीही दिसू नये. नशिबाने एके दिवशी एक राजकन्या तिथून गेली आणि दोघेही एकमेकांना पाहून मोहित झाले आणि त्यांचा गंधर्वाशी विवाह झाला.
लग्नानंतर चार दिवसांनी यमराज त्या राजपुत्राचा जीव घ्यायला आला. जेव्हा यमराज राजपुत्राचा प्राण घेऊन जात होते, तेव्हा पत्नीचा विलाप ऐकून त्यांचेही हृदय हलले. पण त्याला त्याचे काम कायद्यानुसार करायचे होते.
जेव्हा यमराज हे यमराजाला सांगत होते, त्याचवेळी त्यांच्यापैकी एकाने यमदेवतेला विनंती केली – हे यमराज ! मनुष्याला अकाली मृत्यूपासून मुक्त करण्याचा कोणताही मार्ग नाही का?
दूताच्या अशा विनंतीवरून यमदेवता म्हणाले, हे दूत ! अकाली मृत्यू ही क्रियेची गती आहे, यातून सुटका करण्याचा सोपा उपाय मी सांगतो, तर ऐका. जो जीव कार्तिक कृष्ण पक्षातील त्रयोदशीच्या रात्री माझ्या नावाने पूजा करतो आणि दक्षिण दिशेला दीप प्रज्वलित करतो, त्याला अकाली मृत्यूचे भय नसते. यामुळे लोक या दिवशी घराबाहेर दक्षिण दिशेला दिवा ठेवतात.
धन्वंतरी
धन्वंतरी हा देवांचा वैद्य असून त्याला औषधाची देवता मानली जाते, त्यामुळे धनत्रयोदशीचा दिवस वैद्यांसाठी खूप महत्त्वाचा आहे. धनत्रयोदशीच्या संदर्भात एक लोककथा प्रचलित आहे की एकदा यमराजांनी यमदूतांना विचारले की, जेव्हा तुम्ही प्राण्यांना मृत्यूच्या कुशीत झोपवता तेव्हा तुमच्या मनात कधी दया येते का?
दूतांनी यमदेवतेच्या भीतीपुढे सांगितले की ते कर्तव्य करतात आणि त्यांच्या आदेशाचे पालन करतात, परंतु यमदेवांनी दूतांची भीती दूर केली तेव्हा ते म्हणाले की एकदा राजा हेमाचा ब्रह्मचारी पुत्र प्राण घेताना मारला गेला.नवविवाहितांचा विलाप ऐकून बायको, आमचेही मन थरथरले, पण कायद्यानुसार आम्ही इच्छा असूनही काही करू शकत नाही.
तेव्हा एका दूताने यमराजांना अनेक शब्दांत विचारले की अकाली मृत्यू टाळण्याचा काही उपाय आहे का? या प्रश्नाचे उत्तर देताना देव यम म्हणाले की, धनत्रयोदशीच्या संध्याकाळी दक्षिण दिशेला यमाच्या नावाचा दिवा लावणाऱ्या जीवाचा अकाली मृत्यू होत नाही. या मान्यतेनुसार धनत्रयोदशीच्या संध्याकाळी लोक अंगणात यमाच्या नावाने दिवा लावतात. या दिवशी लोक यमाचे नाव घेऊन व्रत देखील करतात.
धनत्रयोदशीच्या दिवशी दीप प्रज्वलित करून भगवान धन्वंतरीची पूजा करा. भगवान धन्वंतरी यांना निरोगी आणि निरोगी ठेवण्यासाठी प्रार्थना करा. चांदीचे भांडे किंवा लक्ष्मी गणेश चिन्ह असलेले चांदीचे नाणे खरेदी करा. दिवाळीच्या रात्री गणपती आणि देवी लक्ष्मीला भोग अर्पण करण्यासाठी नवीन भांडे खरेदी करा.
असे म्हटले जाते की भगवान धन्वंतरी आणि माता लक्ष्मीचा जन्म समुद्रमंथनादरम्यान झाला होता, म्हणूनच धनत्रयोदशीला भगवान धन्वंतरी आणि माता लक्ष्मीची पूजा केली जाते. दिवाळीच्या दोन दिवस आधी धनत्रयोदशी साजरी केली जाते.
हे सुद्धा वाचा –
