महासागर म्हणजे महाद्वीपांमधील पाण्याचे एक मोठे क्षेत्र आहे. महासागर मोठे आहेत आणि ते लहान समुद्रांना एकमेकांशी जोडतात. पृथ्वीच्या पृष्ठभागाचा 72% भाग महासागरांनी व्यापलेला आहे. पण तुम्हाला माहित आहे का जगातील सर्वात मोठा महासागर कोणता आहे, जर नसेल तर आम्ही याबद्दल तपशीलवार आणि मजेदार संपूर्ण माहिती दिली आहे.
जगातील सर्वात मोठा महासागर कोणता आहे
जगातील सर्वात मोठा महासागर पॅसिफिक महासागर (Pacific Ocean) आहे. पॅसिफिक महासागर हा पृथ्वीवरील सर्वात खोल महासागर देखील आहे. तसेच, सर्वात लहान महासागर आर्क्टिक महासागर आहे. पॅसिफिक महासागराच्या उत्तरेला आर्क्टिक महासागर, दक्षिणेला दक्षिण महासागर, पश्चिमेला आशिया आणि ऑस्ट्रेलिया आणि पूर्वेला अमेरिका आहे.
पॅसिफिक महासागराचे एकूण क्षेत्रफळ 1.692 कोटी चौरस किमी आहे आणि पृथ्वीच्या पृष्ठभागाच्या 32 टक्के भाग व्यापतो आणि जगातील 46 टक्के पाणी प्रशांत महासागरात आहे. पॅसिफिक महासागराला प्रशांत महासागर देखील म्हटले जाते.
10,911 मीटर (35,797 फूट) खोलीसह, मारियाना ट्रेंच पॅसिफिक महासागरातील सर्वात खोल बिंदू आहे. न्यू गिनी हे पॅसिफिक महासागरातील सर्वात मोठे बेट आहे. पॅसिफिकला जोडणाऱ्या महाद्वीपीय किनार्‍यांचे अनुसरण करणारे अनेक अरुंद समुद्र आहेत. बावनशीच्या पश्चिम भागात हे समुद्र आढळतात. महत्त्वाच्या समुद्रांमध्ये बेरिंग, अलेउटियन, ओखोत्स्क, सेलेब्स, जपानचा समुद्र, पिवळा समुद्र, पूर्व आणि दक्षिण चीन समुद्र, बांदा समुद्र यांचा समावेश होतो.
पीत समुद्र (Yellow Sea) वगळता, इतर सर्व समुद्रांची खोली 1,500 फॅथमपेक्षा जास्त आहे. या महासागराच्या पूर्व भागातील समुद्रांमध्ये प्रामुख्याने कॅलिफोर्नियाचे आखात आणि ब्रिटिश कोलंबिया समुद्र यांचा समावेश होतो.
पॅसिफिक महासागराचा शोध (Discovery of the Pacific Ocean)
फर्डिनांड मॅगेलनने (Ferdinand Magellan) खरोखरच पॅसिफिक महासागरांचा शोध सुरू केला. पॅसिफिक महासागरातील काही बेटांवर भारतीय चिनी लोकांनी याआधी वस्ती केल्याचे अनेक उल्लेख असले तरी त्याबाबत सातत्याने कोणतीही माहिती उपलब्ध नाही.
कोलंबसच्या पर्यटनामुळे प्रेरित होऊन पोर्तुगीजांनी ब्राझीलमध्ये प्रवेश केला आणि स्पॅनिशांनी दक्षिण अमेरिका खंड ओलांडून त्याच्या पश्चिम किनार्‍यावर जाण्याचा प्रयत्न केला.
1513 मध्ये बाल्बोआ या स्पॅनिश व्यक्तीने पनामा कालवा पार केला. आणि काही वर्षांनंतर कॉर्टेजने मेक्सिकोमध्ये पाय ठेवला आणि कॅलिफोर्नियाचे आखात शोधून काढले. इंग्रज आणि फ्रेंचांनी उत्तर अमेरिकेत वसाहती स्थापन केल्या आणि डच लोकांप्रमाणेच वायव्येकडील आर्क्टिक महासागरातून चीनला जाण्याचा मार्ग शोधण्यास सुरुवात केली. फर्डिनांड मॅगेलनने त्याच्या पॅसिफिक महासागर मोहिमेदरम्यान (1519-21) फिलीपीन बेटांजवळ पाहिलेल्या महासागरांचे ‘पॅसिफिक’ स्वरूप पाहून त्याचे नाव ‘पॅसिफिक’ ठेवले.
नंतर वैज्ञानिक चर्चा सुरू झाली. या संदर्भात, कॅप्टन कुक (1768-78) चे शोधकार्य अधिक मोलाचे ठरते. त्याच्या तीन दौऱ्यांमध्ये, त्याने अंटार्क्टिका खंडाचा संपूर्ण प्रदक्षिणा केला, ऑस्ट्रेलिया आणि न्यूझीलंडचे बरेच ज्ञान मिळवले.
पॅसिफिक महासागर आणि त्याच्या बेटांच्या शोधाचे श्रेय प्रामुख्याने खालील संशोधकांना दिले जाते: 1519-20 मध्ये मॅगेलनच्या सामुद्रधुनीचे पोर्तुगीज अन्वेषक फर्डिनांड मॅगेलन, आणि पेड्रो कॅडेर फर्नांडीझ यांनी ताहिती, न्यू हेब्रीड्स आणि फिलीपीन बेटांचे स्पॅनिश शोधक आणि लुई वायथ डी टोरेस 1605-06 मध्ये. पूर्ण
त्याच शतकात (सतराव्या), डच संशोधक अबेल टास्मानने (Abel Tasman) 1642-44 दरम्यान तस्मानिया, न्यूझीलंड आणि फिजी बेटांचा शोध लावला. अठराव्या शतकातील इंग्लिश एक्सप्लोरर जेम्स कुक, बेरिंग सामुद्रधुनी ओलांडणारे रशियन नेव्हिगेटर विटस बेरिंग (1728-41) यांचे कार्य देखील महत्त्वाचे आहे. एकोणिसाव्या शतकात ‘चॅलेंजर’ (1872-76), ‘टास्करर’, ‘पानेट’, ‘प्लॅनेट’ या जहाजांच्या प्रवासांना मोठे वैज्ञानिक महत्त्व प्राप्त झाले.
भूखंड मंच (Plot Forum)
समुद्र किनार्‍यालगत 100 फॅथपर्यंत खोली असलेल्या उथळ समुद्रतळाला ‘भूखंड मंच’ म्हणतात. महाद्वीपीय शेल्फचा हा सागरी अंश ५·७ भरतो. अटलांटिक महासागरात ते 13.3 टक्के आहे. या समुद्राच्या तळाच्या उताराची सरासरी अंश सुमारे 1° आहे परंतु ती काही ठिकाणी कमी-अधिक प्रमाणात बदललेली दिसते.
भूखंड उतार (Plot slope)
ऑस्ट्रेलिया आणि आशिया या दोन खंडांच्या पूर्व किनार्‍यावरील टेक्टोनिक प्लेट 160 ते 1,600 किमी पर्यंत विस्तृत आहे. या प्लॅटफॉर्मचे उंच प्रदेश समुद्राच्या पृष्ठभागावर आले आहेत आणि तेथे कुरिलेस, जपान, फिलीपिन्स, इंडोनेशिया, न्यूझीलंड इत्यादी बेटे तयार झाली आहेत. पॅसिफिक महासागराच्या पूर्वेकडील किनारपट्टीवरील खंडीय शेल्फ अतिशय अरुंद आहे (सरासरी रुंदी 80 किमी).
सागरी खंदक आणि गर्ता (Marine trenches)
पॅसिफिक महासागराच्या तळाचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे खंदक आणि खंदकांची उपस्थिती, विशेषतः महासागराच्या पश्चिम भागात. हे लांब पण अरुंद खंदक आर्क्युएट बेटांच्या पूर्वेला आणि वरच्या कडांना समांतर पसरलेले आहेत आणि त्यांची खोली 6,000 मीटर पेक्षा जास्त आहे या खंदकांच्या सर्वात खोल भागाला गर्ता म्हणतात.
हवामान (Weather)
प्रशांत महासागराचा हवामान अभ्यास अजूनही अपूर्ण आहे, परंतु पृथ्वीच्या हवामानाच्या दृष्टीने महत्त्वाचा आहे. विस्तीर्ण सपाट क्षेत्र असल्याने, ग्रहांची वस्तुमान रचना आणि वारे केवळ याच महासागरावर लक्षणीय असल्याचे आढळते. विशेषत: दक्षिण पॅसिफिकमध्ये लक्षणीय पूर्वेचे आणि पश्चिमेचे वारे येतात. तथापि, उत्तर गोलार्धात, विस्तीर्ण किनारपट्टीवर वाऱ्यांचा प्रभाव दिसतो.
पूर्वेकडील वारे साधारणपणे ३०° अक्षांशाच्या पट्ट्यात पूर्वेकडून वाहतात आणि सुरुवातीला तापमान कमी असते, विषुववृत्तीय प्रदेशाकडे जाताना ते उबदार आणि दमट होतात. ते सरासरी 13 नॉट्स वेगाने वाहतात. या वाऱ्यांसोबत पाणीही ढकलले जाते. त्यामुळे पूर्व प्रशांत महासागराच्या किनाऱ्यावर कमी पातळीचे थंड पाणी वाढते आणि अमेरिकेच्या पश्चिम किनाऱ्यावर दाट धुके निर्माण होते.
दक्षिण पॅसिफिक महासागर ओलांडून पश्चिमेचे वारे अत्यंत वेगाने वाहतात. त्यामुळेच त्यांना ‘गर्जवणे चाळी’ आणि ‘खल्लीले पानस’ अशी नावे देण्यात आली आहेत. दक्षिण आणि उत्तरेकडे, ध्रुवीय पूर्वेकडील प्रदेश उबदार प्रदेशात थंड हवा आणतात, ज्यामुळे चक्रीवादळे तयार होतात जी पश्चिमेकडून पूर्वेकडे जातात.
टायफून (Typhoon)
विषुववृत्तीय पश्चिम पॅसिफिक महासागरात, फिलिपिन्स आणि इंडोनेशियाच्या समुद्रांमध्ये वेगवान विषुववृत्तीय चक्रीवादळे तयार होतात, त्यांना ‘टायफून’ म्हणतात. हे वादळे आग्नेय आशिया आणि गो टू चीनमध्ये पुढे येतात. पृष्ठभागावरील पाण्याचे तापमान आणि त्याचे वितरण अनेक घटकांवर अवलंबून असते. त्यात प्रामुख्याने महासागरांचे स्थान आणि आकार, सौर किरणोत्सर्गाचा कालावधी आणि तीव्रता, ऋतू आणि बाष्पीभवनाचे प्रमाण, उष्णता संतुलन इत्यादींचा समावेश होतो.
उत्तर पॅसिफिक प्रवाह (North Pacific Current)
या महासागराचा उत्तर विषुववृत्त प्रवाह मेक्सिकोच्या पूर्वेला आहे. दिवसा सु. 24 किमी वेगाने वाहते, त्याची कमाल वेग 20 सेमी प्रति सेकंद आहे. या प्रवाहाची दक्षिणेकडील मर्यादा हिवाळ्यात 5°N आणि उन्हाळ्यात 10°N आहे. सुमारे 12,000 किमी. हे अंतर पार केल्यावर ते फिलीपीन बेटांच्या पूर्व किनार्‍याजवळ दोन फाट्यांमध्ये विभागते. त्यापैकी एक उत्तरेकडे आणि दुसरा दक्षिणेकडे वाहतो.
उत्तरेकडे वाहणारी ती ‘कुरोसिव्हो’ म्हणून ओळखली जाते. हा प्रवाह तैवानच्या आखातातून 35°N अक्षांशाच्या पलीकडे वाहतो. तिथून तिची एक फांदी पाश्चात्य वाऱ्यांच्या प्रभावाखाली येऊन पूर्वेकडे वाहू लागते. कुरोशियो प्रवाहाची खोली 700 मीटर आहे. आणि कमाल वेग प्रति सेकंद 89 सेमी पर्यंत आढळतो. या प्रवाहातील पाण्याचे तापमान 8°C आहे.
दक्षिण पॅसिफिक प्रवाह (South Pacific Current)
उत्तर पॅसिफिक महासागराप्रमाणेच, दक्षिण प्रशांत महासागरात प्रवाहांचे वेगळे चक्र आहे. दक्षिण विषुववृत्त प्रवाहामुळे उष्ण कटिबंधातील पाणी प्रथम विषुववृत्ताजवळ पश्चिमेकडे वाहते. फिलीपीन बेटांजवळ आल्यानंतर प्रवाह दक्षिणेकडे न्यू गिनी बेटाकडे आणि नंतर ऑस्ट्रेलियन खंडाच्या पूर्व किनार्‍याने दक्षिणेकडे वाहतो. त्या वेळी तो ‘पूर्व ऑस्ट्रेलियन प्रवाह’ म्हणून ओळखला जातो. ३०° दक्षिण अक्षांश ओलांडल्यानंतर हा प्रवाह पूर्वेकडे वाहू लागतो.
एल निनो (El Nino)
पुढे दक्षिण अमेरिकेच्या पश्चिम किनार्‍यावर पोहोचल्यावर ‘पेरू करंट’ या नावाने उत्तरेकडे वाहू लागते. या ठिकाणी अंटार्क्टिक महाद्वीपातून येणारा थंड प्रवाह उष्ण प्रवाहाला मिळतो, त्यामुळे या भागात वादळे आणि धार निर्माण होतात.
उत्तर गोलार्ध उन्हाळ्यात, पेरू प्रवाहाची उत्तर सीमा विषुववृत्ताच्या उत्तरेकडे सरकलेली दिसते. हिवाळ्यात, पेरू प्रवाह विषुववृत्ताच्या दक्षिणेकडे असतो आणि इक्वाडोरच्या किनाऱ्यावर उबदार हलके पाणी उत्तरेकडून दक्षिणेकडे वाहते. या प्रवाहाला ‘अल निनो’ म्हणतात.
भरती-ओहोटी (Tides)
पॅसिफिक महासागरातील टोंकीनचे आखात, टॉरस सामुद्रधुनी आणि कॅनडाच्या किनार्‍यावरील व्हँकुव्हर बेटावर दिवसाला एकच भरती आणि एक कमी भरती असते. पण ताहिती बेटाजवळ भरती चंद्राऐवजी सूर्याबरोबर येतात असे आढळून येते. इतरत्र भरती-ओहोटी सामान्यतः निसर्गात मिश्रित असतात आणि उंची कमी असतात.
ताहितीमध्ये भरती फक्त अर्धा मीटर आहे. टोकियोजवळ फक्त १·७ मी. आणि हेच केप हॉर्न जवळ आढळते. कॅलिफोर्निया आणि कोरियाच्या आखातात मात्र भरतीची उंची १२ मी. त्या पेक्षा अधिक.
आता तुम्हाला माहित असेलच की जगातील सर्वात मोठा महासागर कोणता आहे आणि त्याचा इतिहास काय आहे. आशा आहे की तुम्हाला दिलेली माहिती आवडली असेल.
हे सुद्धा वाचा –
