Keval Prayogi Avyay in Marathi Grammar: मराठी व्याकरणामध्ये “केवलप्रयोगी अव्यय” (Kevalprayogi Avyay) हा अतिशय महत्वाचा भाग आहे. त्यामुळे आपण या लेखात केवलप्रयोगी अव्यय म्हणजे काय आणि केवलप्रयोगी अव्ययाचे किती प्रकार आहेत हे सविस्तरपणे समजून घेऊया.
पुढील वाक्ये पाहा.
- अरेरे! आकाश आऊट झाला!
- शाब्बास! प्राचीता, चांगले यश मिळविलेस!
- अबब! केवढा मोठा धबधबा!
- बाप रे! तो पाहा वाघ!
- शी! मला नाही आवडल ते!
वरील वाक्यांमध्ये आपल्या मनात दाटून आलेल्या भावनांचा स्फोट व्यक्त झाला आहे. आपल्या मनातील विचार आपण शब्दांच्या किंवा वाक्यांच्याद्वारे व्यक्त करतो. पण केव्हा केव्हा हे विचार व्यक्त करण्यापूर्वी आपण मनात दाटून आलेल्या भावना एखाद्या उद्गारावाटे व्यक्त करतो. हे उद्गार दाखविणारे शब्द वाक्यांच्या आरंभी येतात. ते वाक्याचा भाग नसतात. ते उद्गार स्वतंत्र असतात.
केवलप्रयोगी अव्यय म्हणजे काय
व्याकरणाच्या दृष्टीने त्यांचा त्यांच्यापुढे येणाऱ्या वाक्यांशी संबंध नसतो. वाक्यात केवळ वापरावयाचे किंवा त्यांचा केवळ उपयोग करायचा म्हणून ते उच्चारले जातात म्हणून त्यांना केवलप्रयोगी अव्यय असे म्हणतात किंवा ते उद्गार व्यक्त करणारे म्हणून त्यांना उद्गारवाची शब्द असे म्हणतात. हे शब्द वाक्याच्या बाहेर असतात. ते वाक्याचा भाग नसल्यामुळे त्यांना विभक्तिप्रत्यय नसतो. तसे पाहिले तर एकेक उद्गार म्हणजे एक स्वतंत्र वाक्यच असते.
‘ ओहो ! ‘ या उद्गाराने ‘मला आश्चर्य वाटते‘ ‘ शाब्बास!‘ म्हटले की, ‘फार चांगले केलेस‘ किंवा ‘तू उत्कृष्ट कामगिरी केलीस‘ या वाक्यांचा त्यात अर्थ येतो; पण या वाक्यांतील विचार शब्दांनी व्यक्त होण्यापूर्वी त्या भावनेचा उद्गार प्रथम आपल्या तोंडातून बाहेर पडतो. वाक्याच्या अर्थाच्या दृष्टीने केवलप्रयोगी अव्यय निरर्थक वाटत असली तरी भावना व्यक्त करण्याच्या दृष्टीने ती प्रभावी असतात. ती वाक्यांना डौल किंवा शोभा आणतात; व भाषाशैलीत भर टाकतात म्हणून शब्दांच्या प्रकारात त्यांना स्थान लाभले आहे.
केवलप्रयोगी अव्ययांचे वर्गीकरण त्यांच्या स्वरूपावरून न ठरता ती अव्यये कोणती भावना व्यक्त करतात त्यावरून ठरते. जितक्या भावना तितके त्यांचे प्रकार ठरतात. प्रमुख भावना लक्षात घेता केवल प्रयोगी अव्ययांचे पुढील स्थूल कार मानतात.
- हर्षदर्शक केवलप्रयोगी अव्यय: वा, वावा, आहा, ओहो, आ-हा, अहाहा.
- शोकदर्शक केवलप्रयोगी अव्यय: ऊं, ॲ:, अरेरे, अयाई, अगाई, हाय हाय, हाय.
- आश्चर्यकारक केवलप्रयोगी अव्यय : ऑ, ओहो, अबब, बापरे, अहाहा, चक्चक्, अरेच्या.
- प्रशंसादर्शक केवलप्रयोगी अव्यय: शाबास, भले, वाहवा, यंव, छान, ठीक, फक्कड, खाशी.
- संमतिदर्शक केवलप्रयोगी अव्यय: हां, जी, जीहां, ठीक, बराय, हाँ, अच्छा.
- विरोधीदर्शक केवलप्रयोगी अव्यय: छे, छटू, हॅट, ऊः, उंहू, च, अंहं, छे छे.
- तिरस्कारदर्शक केवलप्रयोगी अव्यय: –धिक्, थुः, शीड, इश्श, हुडुत, हुड, फुस्, हत्, छत, छी.
- संबोधनदर्शक केवलप्रयोगी अव्यय: अगे, अरे, अहो, ए, अगी, अगो, बा, रे.
- मौनदर्शक केवलप्रयोगी अव्यय: चुप्, चिंप्, गप्, गुपचित.
मागील उदाहरणांवरून आपल्या सहज लक्षात आले असेल की एकच उद्गारवाचक शब्द विविध भावना व्यक्त करण्यासाठी वापरला गेला आहे. अमुक एक शब्द अमुक भावना व्यक्त करण्यासाठी वापरला जातो, असे होत नाही. भावनांचा अंत:करणात स्फोट होऊन हे शब्द आपोआप तोंडावाटे बाहेर येतात. उद्गारवाची अव्यायापुढे नेहमी उद्गारवाचक चिन्ह हवे.
व्यर्थ उद्गारवाची अव्यय
केवलप्रयोगी अव्यये ही सामान्यतः वाक्याच्या आरंभी येतात व भावना व्यक्त करतात, हे आपण पाहिले, पण काहीसे उद्गारासारखे वाटणारे शब्द वाक्यांच्या मध्ये येताना आढळतात. पुढील वाक्ये पाहा:
- पण मन बेटे स्वस्थ राहीना.
- आपला काय बोलणार ?
- काल म्हणे मुलांनी गडबड केली .
- येणार असेल तर येईना बापडा!
वरील वाक्यांतील ‘ बेटे, आपला, म्हणे, बापडा ‘ हे शब्द कोणतीही भावना व्यक्त करीत नाहीत किंवा त्यांच्यामुळे अर्थातदेखील काही विशेष भर पडते असे नाही. उलट वाक्याच्या अर्थाच्या दृष्टीने निरर्थक किंवा व्यर्थ असे हे शब्द येत असल्यामुळे अशा शब्दांना ‘ व्यर्थ उद्गारवाची अव्यय ‘ असे म्हणतात.
बोलताना केवळ लकब म्हणून किंवा आठवेनासे झाले म्हणजे काही व्यक्तींच्या बोलण्यात पालुपदासारखे काही शब्द पुनःपुन्हा येताना आढळतात. आत्ता, बरं का, जळलं मेलं, आणखीन कळलं इतकं, जेहेत्ते, बरीक, वगैरे अशा शब्दांना पादपूरणार्थक केवलप्रयोगी अव्यये किंवा पालुपदे असे म्हणतात.
हे सुद्धा वाचा –
