प्रत्येकजण खडकांशी परिचित आहे. पृथ्वीच्या वरच्या कवच किंवा कवचांमध्ये आढळणारे पदार्थ, मग ते ग्रॅनाइट आणि वाळूच्या खडकासारखे कठोर असोत किंवा खडू किंवा वाळूसारखे मऊ असोत; ते खडू आणि चुनखडीसारखे झिरपणारे असो, ते खडक आहेत. खडकांच्या वर्ण आणि उत्पत्तीच्या वैज्ञानिक अभ्यासाला पेट्रोलॉजी म्हणतात, जी भूविज्ञानाची एक उपशाखा आहे. आपण या लेखात खडक म्हणजे काय आणि खडकांचे प्रकार जाणून घेणार आहोत.
खडक म्हणजे काय
खडक म्हणजे भूगर्भीय पदार्थांचे घन वस्तुमान होय. पृथ्वीच्या वरच्या कवच किंवा कवचांमध्ये आढळणारे पदार्थ, मग ते ग्रॅनाइट आणि वाळूच्या खडकासारखे कठोर असोत किंवा खडू किंवा वाळूसारखे मऊ असोत; ते खडू आणि चुनखडीसारखे झिरपणारे असो किंवा स्लेटसारखे अभेद्य असो, त्याला खडक म्हणतात. खडक हा एक किंवा अधिक प्रकारच्या खनिजांचा संग्रह आहे, जो घन वस्तुमानात एकत्र ठेवला जातो.
खडकांचे प्रकार
1. अग्निजन्य खडक – मॅग्मा किंवा लावाच्या थंड आणि घनतेमुळे अग्निजन्य खडक तयार होतो. हा मॅग्मा ग्रहाच्या आवरणात किंवा कवचातील आधीपासून अस्तित्वात असलेल्या खडकांच्या आंशिक वितळण्यापासून मिळू शकतो. सामान्यतः, खडक वितळणे तीनपैकी एक किंवा अधिक प्रक्रियांमुळे होते: तापमानात वाढ, दाब कमी होणे किंवा रचना बदलणे.
अग्निजन्य खडक दोन मुख्य प्रकारांमध्ये विभागलेले आहेत:
- जेव्हा मॅग्मा थंड होतो आणि पृथ्वीच्या कवचात हळूहळू स्फटिक बनतो तेव्हा प्लुटोनिक किंवा अनाहूत खडकांचा परिणाम होतो. या प्रकारचे एक सामान्य उदाहरण ग्रॅनाइट आहे.
- ज्वालामुखी किंवा बहिर्मुख खडक मॅग्मा एकतर लावा म्हणून पृष्ठभागावर पोहोचतात, ज्यामुळे प्युमिस किंवा बेसाल्ट सारखी खनिजे तयार होतात.
2. गाळाचे खडक – हे खडक पृथ्वीवरील सर्वात सामान्य खडक आहेत. ते पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर किंवा त्याच्या जवळ तयार होतात. गाळाचा खडक अशा थरांमध्ये तयार होतो जो एकामागून एक वरून खाली घातला जातो. काही थर पातळ असतात, काही जाड असतात. गाळ, सेंद्रिय पदार्थ आणि रासायनिक अवक्षेपण यांच्या साचून थर तयार केले जातात.
अवक्षेपणानंतर गाळ स्वतःच्या वजनाखाली दाबून आणि सिमेंटेशन केले जाते. या प्रक्रियेला ‘Consolidation’ असे म्हणतात: ते गाळाचे कमी-अधिक कठीण पदार्थात रूपांतर करते. उदा. वाळूचा खडक, चुनखडी, शेल इत्यादि. फक्त गाळाच्या खडकांमध्ये जीवाश्म असतात.
3. रुपांतरित खडक – अंतर्गत उष्णता, दाब किंवा दोन्हीच्या प्रभावामुळे आग्नेय, गाळ किंवा इतर सुधारित खडकांच्या मूळ स्वरुपात बदल होऊन तयार झालेल्या खडकांना रूपांतरित खडक म्हणतात. तप्त लाव्हारसाचा परिणाम होऊन, तसेच भू- हालचाली होत असताना पडलेल्या दाबामुळे मूळ खडकांतील अग्निज किंवा गाळाच्या स्फटिकांचे पुन्हा एकदा स्फटिकीकरण घडून येते. त्याचे स्वरूप व गुणधर्म बदलून रुपांतरित खडकांची निर्मिती होते. खडकांचा रंग व स्फटिकांचा आकार बदलतो. उदा. नीस, संगमरवर, स्लेट, फरशीचा दगड इत्यादी.
हे सुद्धा वाचा –
