Kriya Visheshan Avyay in Marathi: मराठी व्याकरणामध्ये ‘ क्रियाविशेषण अव्यय ‘ हा अतिशय महत्वाचा भाग आहे. त्यामुळे आपण या लेखात क्रियाविशेषण अव्यय म्हणजे काय आणि क्रियाविशेषण अव्यायाचे किती प्रकार आहेत हे सविस्तरपणे समजून घेऊया.
शब्दांच्या आठ प्रकारांपैकी नाम, सर्वनाम, विशेषण व क्रियापद या प्रकारांना ‘ विकारी ‘ असे म्हणतात. कारण वाक्यात त्यांचा उपयोग होत असताना, लिंग, वचन, इ. चा त्यांच्यावर परिणाम होऊन या प्रकारांतील शब्दांच्या रूपांत बदल होतो. आता आपण अविकारी शब्दप्रकारांचा अभ्यास करणार आहोत.
क्रियाविशेषण अव्यय, शब्दयोगी अव्यय, उभयान्वयी अव्यय आणि केवलप्रयोगी अव्यय या शब्दप्रकारांना अविकारी असे म्हणतात. कारण लिंग, वचन, विभक्ती इ. चा त्यांच्यावर परिणाम होऊन त्या शब्दप्रकारांतील शब्दांच्या रूपांमध्ये काही बदल होत नाही.
क्रियाविशेषण म्हणजे काय
नामाबद्दल अधिक माहिती देणाऱ्या शब्दाला ‘ नाम विशेषण ‘ किंवा ‘ विशेषण ‘ . असे म्हणतात हे आपण पाहिले. त्याचप्रमाणे क्रियापदाबद्दल अधिक माहिती देणाऱ्या शब्दाला ‘ क्रियाविशेषण ‘ असे म्हणतात. क्रियापदाने जी क्रिया दर्शविली जाते ती केव्हा घडली, कोठे घडली, कशी घडली, किती वेळा किंवा किती प्रमाणात घडली अशा प्रकारची अधिक माहिती देणारे शब्द वाक्यात येतात त्यांना ‘ क्रियाविशेषण ‘ असे म्हणतात.
क्रियाविशेषण आणि क्रियाविशेषण अव्यय यांतील फरक
क्रियाविशेषण हे क्रियापदाचे विशेषण असते. पण ते विकारी असते. म्हणजे लिंग, वचन इ . चा त्याच्या रूपावर परिणाम होतो. त्यानुसार ते बदलते. उदा . ‘ ती मुलगी चांगली गाते. ‘ या वाक्यात ‘ चांगली ‘ हे ‘ गाते ‘ या क्रियापदाचे विशेषण आ . जर या वाक्यातील कर्ता पुल्लिंगी ठेवला तर हे वाक्य ‘ तो मुलगा चांगला गातो. ‘ असे होईल, मूळ वाक्यातील कर्ता अनेकवचनी ठेवला तर त्या मुली चांगल्या गातात ‘ असे ते वाक्य होईल. म्हणजे ही क्रियाविशेषणे विकारी आहेत.
क्रियाविशेषण अव्यय म्हणजे काय
आता पुढील वाक्ये पाहा.
- मुलगी जलद चालते.
- मुलगा जलद चालतो.
- मुली जलद चालतात.
- मुले जलद चालतात.
वरील वाक्यांतील ‘ जलद ‘ हे क्रियाविशेषण ‘ चालणे ‘ क्रियापदाबद्दल अधिक माहिती सांगते. तसेच, लिंग, वचन यांमध्ये बदल केला तरी ‘ जलद ‘ या क्रियाविशेषणावर काही परिणाम होत नाही. त्यात बदल होत नाही. ते तसेच राहते. म्हणून ते क्रियाविशेषण अव्यय आहे. क्रियापदाबद्दल अधिक माहिती सांगून जी अविकारी राहतात त्यांना क्रियाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.
कोणत्याही शब्दाचा प्रकार हा त्याच्या रूपावरून न ठरता वाक्यातील त्याच्या कार्यावरून ठरतो. हे आपण पाहिले आहे. तीच गोष्ट क्रियाविशेषणाच्या बाबतीतही खरी आहे. उदा . ‘ मोठा ‘ हा शब्द विशेषण म्हणून वापरला जातो. तो मुळात विकारी किंवा सव्यय आहे ; कारण लिंगवचनांतील बदलाप्रमाणे त्याची रूपे ‘ मोठा – मोठी मोठे ‘ अशी होतात.
पण त्याला ‘ मोठ्याने ‘ असे तृतीयेचा ‘ ने ‘ हा प्रत्यय लागून रूप तयार होते. तो लिंगवचनाप्रमाणे बदलत नाही. म्हणून तो शब्द अविकारी किंवा अव्यय, तर ‘ मोठा ‘ हा शब्द विकारी किंवा सव्यय आहे. तसेच म्हण (क्रि.) सव्यय, तर ‘ म्हणून ‘ अव्यय. ‘ जोर ‘ (नाम) सव्यय तर ‘ जोरात ‘ अव्यय. शब्दाला विभक्तीचा प्रत्यय लागून ते अव्यय झाले की, मग त्याला पुन्हा विभक्तीचे प्रत्यय लागत नाहीत.
क्रियाविशेषण अव्ययांचे प्रकार
क्रियाविशेषण अव्ययांचे वर्गीकरण दोन प्रकारे करतात:
- त्यांच्या अर्थावरून (अर्थमूलक प्रकार)
- त्यांच्या स्वरूपावरून (स्वरूपमूलक प्रकार)
१. अर्थमूलक प्रकार
क्रियाविशेषण अव्ययाचे ‘ अर्थमूलक प्रकार ‘ पुढीलप्रमाणे आहेत –
(१) कालवाचक क्रियाविशेषण अव्यय
पुढील वाक्ये पाहा –
- काल शाळेला सुट्टी होती.
- मी दररोज व्यायाम करतो.
- पूर्वी शिक्षक पागोटे घालत.
- तो वारंवार आजारी पडतो.
वरील वाक्यातील ‘ काल , दररोज , पूर्वी , वारंवार ‘ हे शब्द त्या त्या वाक्यातील क्रिया केव्हा, किती वेळ किंवा किती वेळा घडली हे दाखवितात . ही अव्यये क्रिया घडण्याची वेळ किंवा काळ दाखवितात ; म्हणून त्यांना कालवाचक क्रियाविशेषण अव्यये असे म्हणतात. कालवाचक क्रियाविशेषण अव्ययांचे पुढील तीन प्रकार पडतात.
(अ) कालदर्शक: आता, आधी, सध्या, तूर्त, हल्ली, सांप्रत, उद्या, परवा, लगेच, केव्हा, जेव्हा, पूर्वी, मागे, दिवसाचा, रात्रीस.
(आ) सातत्यदर्शक: नित्य, सदा, सर्वदा, सतत, नेहमी, अद्यापि, दिवसभर, आजकाल
(इ) आवृत्तिदर्शक : वारंवार, फिरून, पुनःपुन्हा, दररोज, सालोसाल, क्षणोक्षणी.
(२) स्थलवाचक क्रियाविशेषण अव्यय
पुढील वाक्ये पाहा –
- परमेश्वर सर्वत्र असतो.
- साप माझ्या समोरून गेला.
- तेथे कर माझे जुळती.
- येथून नदी जवळ आहे.
वरील वाक्यातील ‘ सर्वत्र, समोरून, तेथे, येथून ‘ हे शब्द वाक्यातील क्रिया घडण्याचे स्थळ किंवा ठिकाण दाखवितात ; म्हणून त्यांना स्थलवाचक क्रियाविशेषण अव्यये असे म्हणतात . याचे दोन प्रकार आहेत ; ते पुढीलप्रमाणे –
(अ) स्थितिदर्शक: येथे, तेथे, जेथे, खाली, वर, कोठे, मध्ये, अलीकडे, पलीकडे, मागे, पुढे, जिकडे, तिकडे, सभोवार.
(आ) गतिदर्शक : इकडून तिकडून, दूर, लांब, तेथून, मागून, पुढून, वरून, खालून.
(३) रीतिवाचक क्रियाविशेषण अव्यय
पुढील वाक्ये पाहा –
- रस्त्यातून जाताना सावकाश व जपून चालावे.
- तो मुलगा उभ्याने पाणी गटागटा पितो.
वरील वाक्यांतील ‘ सावकाश, जपून, उभ्याने, गटागटा ‘ हे शब्द क्रिया घडण्याची रीत किंवा क्रिया कशी घडते ते दाखवितात म्हणून त्यांना रीतिवाचक क्रियाविशेषण अव्यये असे म्हणतात. त्यांचे पुढील तीन प्रकार आहेत –
- प्रकारदर्शक : असे, तसे, जसे, कसे, उगीच, व्यर्थ, फुकट, आपोआप, मुद्दाम, जेवी, तेवी, हळू, सावकाश, जलद,
- अनुकरणदर्शक : झटकन, पटकन, पटपट, टपटप, चमचम, बदाबद
- निश्चयार्थक : खचित , खरोखर.
(४) संख्यावाचक किंवा परिमाणवाचक क्रियाविशेषण अव्यय
पुढील वाक्ये पाहा –
- मी मुलीला अनेकदा बजावले आहे.
- ते गृहस्थ वाचताना नेहमी अडखळतात.
- सहलीस गेल्यावेळी आम्ही भरपूर पाणी प्यालो.
वरील वाक्यातील ‘ अनेकदा, नेहमी, भरपूर ‘ हे शब्द क्रिया किती वेळा घडली किंवा क्रियेचे परिमाण दाखवितात. अशा शब्दांना संख्यावाचक किंवा परिमाणवाचक क्रियाविशेषण अव्यये असे म्हणतात.
(५) प्रश्नार्थक क्रियाविशेषण अव्यय
पुढील वाक्ये पाहा –
- तुम्ही आमच्याकडे याला का ?
- आपण मला आपल्या घरी न्याल ना ?
वरील वाक्यातील ‘ का , ना ‘ हे शब्द त्या त्या वाक्यांतील विधानांना प्रश्नाचे स्वरूप देतात . अशा शब्दांना प्रश्नार्थक क्रियाविशेषण अव्यये असे म्हणतात.
(६) निषेधार्थक क्रियाविशेषण अव्यय
पुढील वाक्ये पाहा –
- तो न चुकता येतो.
- तो तोंड उघडेल तर ना.
वरील वाक्यातील ‘ न, ना ‘ हे शब्द त्या त्या वाक्यांतील क्रियेचा नकार किंवा निषेध दर्शवितात. अशा शब्दांना निषेधार्थक क्रियाविशेषण अव्यये असे म्हणतात.
२. स्वरूपमूलक प्रकार
स्वरूपमूलक चे तीन मुख्य प्रकार आहेत –
- सिद्ध क्रियाविशेषण अव्यय
- साधित क्रियाविशेषण अव्यय
- स्थानिक क्रियाविशेषण अव्यय
सिद्ध क्रियाविशेषण अव्यय – ‘ येथे, तेथे, आज, पुढे, मागे ‘ इ . शब्द मूलतः क्रियाविशेषण अव्ययेच आहेत. त्यांना सिद्ध क्रियाविशेषण अव्यये असे म्हणतात.
साधित क्रियाविशेषण अव्यय – ‘ मोठ्याने , वस्तुतः एकदा , हसताना , कोठून ? वगैरेसारखे शब्द मूळ शब्दांना प्रत्यय लागून बनले आहेत . अशांना साधित क्रियाविशेषण अव्यये असे म्हणतात.
(अ) प्रत्यय साधित
- नामसाधित – दिवसा, रात्री, वस्तुतः, व्यक्तिशः, अर्थात
- सर्वनामसाधित – त्यामुळे, ह्यावरून, कित्येकदा
- विशेषणसाधित – मोठ्याने, एकदा, इतक्यात, एकत्र.
- धातुसाधित – हसू , हसत, हसता हसताना, हसून
- अव्ययसाधित – कोठून, इकडून, खालून, वरून, येथपर्यंत
- प्रत्ययसाधित – शास्त्रदृष्ट्या, मनःपूर्वक, कालानुसार, बुद्धिपुरस्सर.
(आ) सामासिक
संस्कृत किंवा फारसी उपसर्ग, शब्दांच्या द्विरुक्तीनं होणारे काही जोडशब्द किंवा सामासिक शब्द क्रियाविशेषणांचे कार्य करीत असतात. जसे आजन्म, यथाशक्ती, निःसंशय, यावज्जीव, प्रतिदिन, घरोघर, गावोगाव, गल्लोगल्ली, दररोज, समोरासमोर, हरघडी, गैरहजर.
(इ) स्थानिक क्रियाविशेषण अव्यय
पुढील वाक्ये पाहा –
- ती काय माती गाते ! (नाम)
- तो इंग्रजी चांगले बोलते. (विशेषण)
- हसत बोलतो. (कृदन्त)
- तू जिन्याने वर ये. (शब्दयोगी)
- मी तर गरीब. (उभयान्वयी)
- दहा रुपये तरी लागतील. (उभयान्वयी)
वरील वाक्यांतील ‘ माती, चांगले, हसत, वर, तर (खरोखर याअर्थी) तरी (निदान या अर्थी) ‘ हे इतर प्रकारचे शब्द आहेत. यांना कोणी स्थानिक क्रियाविशेषण अव्यये असेही म्हणतात.
हे सुद्धा वाचा –
- विशेषण म्हणजे काय | विशेषणाचे प्रकार
- क्रियापद म्हणजे काय | क्रियापदाचे प्रकार किती
- शब्दयोगी अव्यय म्हणजे काय | प्रकार
- विकारी व अविकारी शब्द म्हणजे काय
