खाजगीकरण (Privatization in Marathi) म्हणजे सरकारी मालकीच्या उद्योगांची मालकी आणि नियंत्रण खाजगी क्षेत्राकडे हस्तांतरित करण्याची प्रक्रिया. अर्थव्यवस्थेतील राज्याची भूमिका कमी करण्यासाठी आणि खाजगी क्षेत्रातील गुंतवणूक आणि विकासाला चालना देण्यासाठी सरकारांद्वारे वापरले जाणारे हे धोरण आहे. या लेखात आपण खाजगीकरण म्हणजे काय, खाजगीकरणाचे परिणाम, खाजगीकरणाचे फायदे व खाजगीकरणाचे तोटे जाणून घेणार आहोत.
खाजगीकरणामध्ये राज्याच्या मालकीच्या मालमत्तेची खाजगी संस्थांना विक्री करणे किंवा खाजगी कंत्राटदारांना सरकारी सेवांचे आउटसोर्सिंग यांचा समावेश होतो. 1990 च्या दशकापासून भारतामध्ये खाजगीकरण हा एक व्यापक चर्चेचा मुद्दा आहे, जेव्हा सरकारने अर्थव्यवस्थेचे उदारीकरण आणि खाजगी क्षेत्राच्या वाढीला चालना देण्याच्या उद्देशाने आर्थिक सुधारणांची मालिका सुरू केली.
खाजगीकरण म्हणजे काय
खाजगीकरण ही एक प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये सार्वजनिक मालमत्तेची मालकी आणि नियंत्रण खाजगी क्षेत्राकडे हस्तांतरित केले जाते. यात सरकारी मालकीच्या उपक्रमांची खाजगी कंपन्यांना विक्री करणे किंवा खाजगी कंत्राटदारांना सरकारी सेवांचे आउटसोर्सिंग यांचा समावेश आहे. खाजगीकरण आंशिक किंवा पूर्ण खाजगीकरण, फ्रेंचायझिंग, करार करणे आणि सार्वजनिक-खाजगी भागीदारी यासह विविध प्रकार घेऊ शकतात. खाजगीकरणाचे उद्दिष्ट म्हणजे कार्यक्षमता वाढवणे, खर्च कमी करणे आणि बाजारातील स्पर्धा आणि प्रोत्साहने सुरू करून सेवांचा दर्जा सुधारणे.
खाजगीकरणाचे परिणाम
खाजगीकरणाचे परिणाम दूरगामी आहेत आणि अर्थव्यवस्थेवर आणि समाजावर सकारात्मक आणि नकारात्मक असे दोन्ही परिणाम होऊ शकतात. खाजगीकरणाचे काही प्रमुख परिणाम खालीलप्रमाणे आहेत.
1. कार्यक्षमता: खाजगीकरणामुळे बाजारातील स्पर्धा आणि प्रोत्साहने सुरू करून कार्यक्षमता सुधारणे अपेक्षित आहे. खाजगी कंपन्या नफ्याच्या हेतूने चालतात आणि खर्च कमी करण्यासाठी आणि सेवांची गुणवत्ता सुधारण्यासाठी नाविन्यपूर्ण तंत्रज्ञान आणि व्यवस्थापन पद्धतींचा अवलंब करण्याची अधिक शक्यता असते.
2. सेवांची गुणवत्ता: खाजगी कंपन्यांनी ग्राहकांना आकर्षित करण्यासाठी आणि टिकवून ठेवण्यासाठी स्पर्धात्मक दबाव आणि प्रोत्साहनांमुळे ग्राहकांना चांगल्या दर्जाची सेवा प्रदान करणे अपेक्षित आहे.
3. नोकरीची हानी: खाजगीकरणामुळे सार्वजनिक क्षेत्रातील कर्मचार्‍यांची नोकरी गमावू शकते कारण खाजगी कंपन्या कार्यक्षमता वाढवण्यासाठी आणि खर्च कमी करण्यासाठी कर्मचार्‍यांची पुनर्रचना किंवा आकार कमी करणे निवडू शकतात.
4. वितरणात्मक परिणाम: खाजगीकरणाचे उत्पन्न आणि संपत्तीवर वितरण परिणाम होऊ शकतात. खाजगीकरणाचे फायदे शेअरहोल्डर्स आणि गुंतवणूकदारांच्या छोट्या गटाला मिळू शकतात, तर खर्च मोठ्या प्रमाणावर जनतेने उचलला जाऊ शकतो.
5. उत्तरदायित्व: खाजगीकरण सार्वजनिक उत्तरदायित्व कमी करू शकते कारण खाजगी कंपन्या सार्वजनिक क्षेत्रातील संस्थांप्रमाणे सार्वजनिक छाननी आणि नियमनाच्या समान स्तराच्या अधीन नाहीत.
भारतात खाजगीकरण
अर्थव्यवस्थेचे उदारीकरण आणि खाजगी क्षेत्राच्या वाढीला चालना देण्याच्या उद्देशाने आर्थिक सुधारणांच्या मालिकेचा एक भाग म्हणून भारताने 1991 साली खाजगीकरणाची प्रक्रिया सुरू केली. सरकारने दूरसंचार, विमान वाहतूक आणि उर्जा यासह विविध क्षेत्रातील सरकारी मालकीच्या उद्योगांची विक्री सुरू केली. भारतात खाजगीकरणाची प्रक्रिया चालूच आहे, सरकारने अलीकडच्या काळात अनेक सार्वजनिक क्षेत्रातील उपक्रमांचे खाजगीकरण करण्याच्या योजना जाहीर केल्या आहेत.
खाजगीकरणाचे फायदे
1. वाढलेली कार्यक्षमता: खाजगीकरणामुळे खर्च कमी करण्यासाठी आणि सेवा गुणवत्ता सुधारण्यासाठी खाजगी कंपन्यांना स्पर्धा आणि प्रोत्साहने सुरू करून दूरसंचार आणि विमान वाहतूक यासारख्या अनेक क्षेत्रांमध्ये कार्यक्षमता सुधारली आहे.
2. गुंतवणूक: खाजगीकरणामुळे पायाभूत सुविधांसह विविध क्षेत्रांमध्ये खाजगी क्षेत्राची गुंतवणूक आकर्षित झाली आहे, ज्यामुळे आर्थिक विकासाला चालना मिळाली आहे आणि नवीन व्यवसाय संधी आणि नोकऱ्या निर्माण झाल्या आहेत.
3. वित्तीय शिस्त: खाजगीकरणामुळे सेवांच्या तरतुदीची जबाबदारी खाजगी क्षेत्राकडे हस्तांतरित करून सरकारवरील आर्थिक भार कमी करण्यास मदत झाली आहे.
4. सुधारित सेवा गुणवत्ता: खाजगीकरणामुळे दूरसंचार आणि विमान वाहतूक यासारख्या अनेक क्षेत्रांमध्ये सेवा गुणवत्ता सुधारली आहे, कारण खाजगी कंपन्या नफ्याच्या हेतूने चालतात आणि ग्राहकांना चांगल्या दर्जाच्या सेवा प्रदान करण्याची अधिक शक्यता असते.
खाजगीकरणाचे तोटे
1. नोकरीची हानी: खाजगीकरणामुळे बँकिंग आणि विमान वाहतूक यासारख्या अनेक क्षेत्रांमध्ये नोकऱ्यांचे नुकसान झाले आहे, कारण खाजगी कंपन्यांनी खर्च कमी करण्यासाठी आणि कार्यक्षमता सुधारण्यासाठी त्यांच्या कर्मचार्‍यांची पुनर्रचना केली आहे किंवा कमी केली आहे.
2. असमानता: खाजगीकरणाचे उत्पन्न आणि संपत्तीवर वितरणात्मक परिणाम झाले आहेत, कारण खाजगीकरणाचे फायदे भागधारक आणि गुंतवणूकदारांच्या एका लहान गटाला मिळू शकतात, तर खर्च व्यापक जनतेद्वारे उचलला जाऊ शकतो.
3. मर्यादित प्रवेश: खाजगीकरणामुळे समाजातील काही विभागांसाठी, विशेषत: ज्यांना खाजगी सेवांचा उच्च खर्च परवडत नाही त्यांच्यासाठी सेवांवर मर्यादित प्रवेश झाला आहे.
4. उत्तरदायित्वाची कमी: खाजगीकरणामुळे अनेक क्षेत्रांमध्ये सार्वजनिक उत्तरदायित्व कमी झाले आहे, कारण खाजगी कंपन्या सार्वजनिक क्षेत्रातील संस्थांप्रमाणे सार्वजनिक छाननी आणि नियमनाच्या समान स्तराच्या अधीन नाहीत.
निष्कर्ष
खाजगीकरण हा भारतात मोठ्या प्रमाणावर चर्चेचा मुद्दा आहे, समर्थकांनी असा युक्तिवाद केला की ते कार्यक्षमता वाढवू शकते, गुंतवणूक आकर्षित करू शकते आणि सेवेची गुणवत्ता सुधारू शकते, तर विरोधक संभाव्य नोकऱ्यांचे नुकसान, असमानता, मर्यादित प्रवेश आणि कमी जबाबदारीकडे लक्ष वेधतात.
खाजगीकरणाचे फायदे आणि तोटे विशिष्ट संदर्भ आणि क्षेत्रावर अवलंबून असतात आणि ही प्रक्रिया त्याच्या संभाव्य उणीवा कमी करताना त्याचा संभाव्य लाभ जास्तीत जास्त वाढवता येईल अशा प्रकारे अंमलात आणली जाईल याची खात्री करण्यासाठी काळजीपूर्वक विचार करणे आवश्यक आहे.
हे सुद्धा वाचा-
