समाजशास्त्र (Sociology) हे समाजाचे शास्त्र आहे. त्यात सामाजिक घटक आणि सामाजिक घटनांचा समावेश होतो. मनाचे विज्ञान, मनाची सामान्य प्रवृत्ती आणि समाजाने पाळल्या जाणार्‍या चालीरीतींचा शोध या शास्त्रात घेतला आहे. सामाजिक समस्या सोडवण्यासाठी समाजशास्त्र उपयुक्त आहे. हे मानववंशशास्त्र, भाषाशास्त्र, राज्यशास्त्र, इतिहास आणि सांख्यिकी अशा अनेक शाखांशी ते संबंधित आहे. आपण या लेखात समाजशास्त्र म्हणजे काय हे अगदी सोप्या भाषेत जाणून घेणार आहोत.
समाजशास्त्र म्हणजे काय
समाजशास्त्र म्हणजे समाज आणि मानव समूहात कसे वागतात याचा अभ्यास. समाजशास्त्र हे सामाजिक शास्त्र आहे. जे लोक समाजशास्त्राचा अभ्यास करतात त्यांना समाजशास्त्रज्ञ म्हणतात. समाज हा एखाद्या विशिष्ट देशात किंवा प्रदेशात राहणाऱ्या आणि सामायिक रीतिरिवाज, कायदे आणि संघटना असलेल्या लोकांचा समुदाय असतो.
समाजशास्त्रज्ञ वंश, लिंग (पुरुष-महिला) आणि सामाजिक वर्ग (श्रीमंत किंवा गरीब) यासारख्या समाजाचे आयोजन करणाऱ्या संरचनांचे संशोधन करतात. ते कुटुंबाचा अभ्यास करतात आणि गुन्हेगारी आणि अंमली पदार्थांचे सेवन यासारख्या समस्यांचे परीक्षण करतात. बहुतेक समाजशास्त्रज्ञ एक किंवा अधिक विशेष क्षेत्र किंवा “उप-क्षेत्र” मध्ये काम करतात. समाजशास्त्रामध्ये समाजाच्या विविध पैलूंचे परीक्षण करणाऱ्या अनेक उप-क्षेत्रांचा समावेश होतो.
उदाहरणार्थ, सामाजिक स्तरीकरण समाजातील असमानता आणि वर्ग रचनेचा अभ्यास करते. लोकसंख्याशास्त्र अभ्यासाचे क्षेत्र लोकसंख्येच्या आकारात किंवा प्रकारात बदलते. क्रिमिनोलॉजी गुन्हेगारी वर्तन आणि गुन्हेगारीचे परीक्षण करते. राजकीय समाजशास्त्र सरकार आणि कायद्यांचा अभ्यास करते. वंशाचे समाजशास्त्र आणि लिंगाचे समाजशास्त्र लोक वंश आणि लिंग याबद्दल कसे विचार करतात याचे परीक्षण करतात.
अनेक समाजशास्त्रज्ञ विद्यापीठाबाहेरही संशोधन करतात. त्यांचे संशोधन शिक्षक, कायदेकर्ते आणि सरकारी प्रशासकांना अधिक चांगल्या संस्था, सरकारी कार्यक्रम आणि नियम बनवण्यासाठी मदत करण्याच्या हेतूने आहे.
लोक कसे वागतात किंवा कसे वागतात यामधील नमुने मोजण्यासाठी आणि मोजण्यासाठी समाजशास्त्रज्ञ अनेकदा आकडेवारी वापरतात. लोक विशिष्ट प्रकारे का वागतात हे शोधण्यासाठी समाजशास्त्रज्ञ लोकांच्या मुलाखती घेतात किंवा गट चर्चा करतात. काही समाजशास्त्रज्ञ वेगवेगळ्या संशोधन पद्धती एकत्र करतात.
समाजशास्त्राचा इतिहास
प्लेटोच्या काळापासून सामाजिक विश्लेषण केले जात आहे. 1800 च्या सुरुवातीस समाजशास्त्र हे विज्ञानाचा एक प्रकार म्हणून स्वीकारले गेले. युरोपियन शहरे बदलत गेली कारण बरेच लोक शहरांमध्ये गेले आणि कारखान्यांमध्ये काम करू लागले. समाजशास्त्रज्ञांनी लोक कसे संवाद साधतात आणि गट कसे परस्परसंवाद करतात हे समजून घेण्याचा प्रयत्न केला.
“Sociology” या शब्दाचा शोध फ्रेंच विचारवंत इमॅन्युएल-जोसेफ सियेस (Emmanuel-Joseph Sieyès) यांनी 1780 मध्ये लावला. समाजशास्त्राविषयी लिहिणाऱ्या सुरुवातीच्या विचारवंतांमध्ये ऑगस्टे कॉम्टे (Auguste Comte) आणि मॅक्स वेबर यांचा समावेश होता.
1890 मध्ये कॅन्सस विद्यापीठात प्रथमच एका विद्यापीठात समाजशास्त्र शिकवले गेले. 1895 मध्ये ब्राडऑक्स विद्यापीठात इमाइल डर्कहेम यांनी समाजशास्त्राचा पहिला युरोपियन विभाग स्थापन केला. ब्रिटनमध्ये प्रथम समाजशास्त्र विभागाची स्थापना १९०४ मध्ये लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्स अँड पॉलिटिकल सायन्स येथे झाली. १९१९ मध्ये म्युनिकच्या लुडविग मॅक्सिमिलियन युनिव्हर्सिटीमध्ये मॅक्स वेबर यांनी जर्मनीमध्ये समाजशास्त्र विभागाची स्थापना केली.
हे सुद्धा वाचा –
