आपण या आर्टिकल मध्ये महाराष्ट्रातील समाजसुधारक ज्ञानकोशकार श्रीधर व्यंकटेश केतकर (१८८४-१९३७) यांची संपूर्ण माहिती सोप्या मराठी भाषेत जाणून घेणार आहोत. जर तुम्हाला Shridhar Venkatesh Ketkar बद्दल पुरेशी माहिती नसेल तर नक्की हे आर्टिकल पूर्ण वाचा.
श्रीधर व्यंकटेश केतकर कोण होते (माहिती मराठी)
श्रीधर व्यंकटेश केतकर हे महाराष्ट्र, भारतातील समाजशास्त्रज्ञ, इतिहासकार आणि कादंबरीकार होते. मराठी भाषेतील पहिला विश्वकोश असलेल्या महाराष्ट्रीय ज्ञानकोशाचे ते मुख्य संपादक म्हणून ओळखले जातात. भारतातील त्यांची पहिली नियुक्ती कलकत्ता विद्यापीठात अर्थशास्त्र, प्रशासकीय विज्ञान आणि वैश्विक न्यायशास्त्राचे प्राध्यापक म्हणून झाली. 1916 ते 1928 या काळात त्यांच्याकडे केतकरांची विश्वकोशीय कामे होती. ते केवळ प्रवर्तक आणि संपादक नव्हते तर संपूर्ण प्रकल्पाचे लेखापाल आणि महाव्यवस्थापक होते.
विश्वकोशकार केतकर हे साहित्यिक तसेच समाजशास्त्रज्ञ आणि इतिहासकार होते. त्यांचे पूर्ण नाव श्रीधर व्यंकटेश केतकर होते; पण मराठी विश्वकोश निर्मितीच्या त्यांच्या हयातीत केलेल्या अनोख्या कार्यामुळे त्यांना ‘विश्वकोशकार केतकर’ म्हणून ओळखले जाते.
प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण
डॉ. केतकर यांचा जन्म 2 फेब्रुवारी 1884 रोजी मध्य प्रदेशातील रायपूर गावात झाला. त्यांनी अमरावती येथे मॅट्रिक केले. त्यांचे उच्च शिक्षण मुंबईच्या विल्सन कॉलेजमध्ये झाले. त्यानंतर पुढील शिक्षणासाठी ते अमेरिकेला गेले. तेथे त्यांनी कॉर्नेल विद्यापीठातून पीएच.डी. हे शीर्षक संपादित केले.
केतकर यांनी पीएच.डी.साठी ‘भारतातील जातींचा इतिहास’ (The History of Castes in India) या विषयावर प्रबंध सादर केला. या प्रबंधात त्यांनी मनुस्मृतीची कालगणना आणि त्या काळातील जातिव्यवस्थेचे स्वरूप याविषयी काही महत्त्वाचे निष्कर्ष मांडले.
तो अमेरिकेतून इंग्लंडला आला. इंग्लंडमधील वास्तव्यादरम्यानच त्यांची मिस एडिथ कोहेन या जर्मन ज्यू मुलीशी भेट झाली. त्याची परिणती त्यांच्या लग्नात झाली आणि 14 मे 1920 रोजी मिस कोहेन ह्या शीलवतीबाई केतकर बनल्या. शीलवतीबाई आपल्या पतीच्या जीवनाशी आणि कार्याशी पूर्णपणे एकरूप झाल्या होत्या. मराठी विश्वकोशाच्या निर्मितीत त्यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली.
करिअर
डॉ. केतकर यांनी समाजशास्त्र, इतिहास, अर्थशास्त्र इत्यादींवर अनेक संशोधन पुस्तके लिहिली आहेत. या संदर्भात An Essay on Hinduism: Its Formation and Future; An Essay on Indian Economics; Hindu Law and the Methods and the Principles of the Historical Study thereof; Victorious India इत्यादी ग्रंथांचा उल्लेख करावा लागेल.
त्यांनी आपल्या समाजशास्त्रीय संशोधनात काही महत्त्वाचे पण वादग्रस्त विचार मांडले आहेत. त्यांचे असे मत होते की, भारतात मानव जातीच्या शेकडो जमाती अनेक वर्षे एकमेकांच्या शेजारी शेजारी राहून आपापली वैशिष्टय़े जपत आहेत आणि त्यातूनच जातीनिहाय समाजाची निर्मिती झाली आहे. डॉ.केतकर हे समाजसुधारणेचे पुरस्कर्ते होते. पण या प्रश्नाचा अधिक मूलगामी दृष्टिकोनातून विचार व्हायला हवा, असे त्यांना वाटले.
साहित्यिक कार्य
‘Shridhar Venkatesh Ketkar’ हे लेखक म्हणूनही प्रसिद्ध आहेत. 1927 मध्ये त्यांनी पहिली कादंबरी ‘गावसासू’ लिहिली. त्यानंतर त्यांच्या ‘ब्राह्मणकन्या’, ‘गोंडवनातील प्रियंवदा’, ‘विचक्षणा’, ‘आशावादी’, ‘भटक्या’ या कादंबऱ्या प्रसिद्ध झाल्या. समाजाचे चित्रण त्यांनी आपल्या कादंबऱ्यांमध्ये विविध प्रकारे केले आहे. त्यासोबतच त्यांनी ‘स्त्री सत्ता पराभव’ हे नाटकही लिहिले.
आंतरधर्मीय पती-पत्नींची संतती, कलाकारांचे विवाह, आर्थिक स्वातंत्र्य, विवाहपूर्व मन वळवणे अशा अनेक सामाजिक समस्या त्यांनी हाताळल्या.
त्यांनी आपल्या कादंबऱ्यांमधून सामाजिक क्रांतिकारी विचार मांडले; पण त्यात कलात्मकतेचा अभाव असल्याची टीका होत आहे. त्यात काही तथ्य आहे. ललित वगैरे साहित्याचा फारसा निषेध त्यांनी केला नाही. रचनेच्या सौंदर्याकडे लक्ष दिले नाही; पण आपल्या साहित्यकृतीतून त्यांनी आपली महान वैचारिक शक्ती सिद्ध केली.
डॉ.केतकरांनी इतर विषयांवरही माहितीपूर्ण आणि उद्बोधक लेखन केले आहे. महाराष्ट्रीयनांच्या कविता, नि:शस्त्र लोकांचे राजकारण, ज्ञानकोश मंडळाचा इतिहास इत्यादी अनेक पुस्तके त्यांच्या नावावर जमा आहेत. याशिवाय त्यांनी ‘पुणे समाचार’ आणि ‘विद्यासेवक’ हे मासिकही चालवले.
केतकरांना प्रसिद्धी मिळवून देणारे काम म्हणजे ‘महाराष्ट्र विश्वकोश’चे संपादन डॉ. विश्वकोशाच्या या खंडाचे त्यांनी जवळजवळ केवळ संपादन केले. हे काम खरंच खूप मोठं होतं. केतकराला हे कार्य आपल्या हयातीत पूर्ण करता येईल का, अशी शंका तत्कालीन अनेक विद्वानांना होती; पण केतकरांनी ते यशस्वीपणे पूर्ण करून मराठीच्या ज्ञानात मोलाची भर घातली.
१९१६ मध्ये त्यांनी नागपुरात ज्ञानकोश मंडळाची स्थापना केली. सन १९२६ मध्ये शार्दोपासन संमेलनाचे अध्यक्ष म्हणून आणि नंतर १९३१ मध्ये साहित्य संमेलनाचे अध्यक्ष म्हणून त्यांची निवड झाली.
मृत्यू
विश्वकोश श्रीधर व्यंकटेश केतकर यांचे १० एप्रिल १९३७ रोजी निधन झाले.
