स्वादुपिंड (Pancreas) ची ओळख सर्वप्रथम ग्रीक शरीरशास्त्रज्ञ आणि शल्यचिकित्सक हेरोफिलस (Herophilus) (335-280 ईसापूर्व) यांनी करून दिली. काहीशे वर्षांनंतर, इफिससच्या रुफस या आणखी एका ग्रीक शरीरशास्त्रज्ञाने स्वादुपिंडाला त्याचे नाव ‘Pancreas’ दिले. पचनसंस्थेमध्ये स्वादुपिंड महत्त्वाची भूमिका बजावते. या लेखात आपण, स्वादुपिंड म्हणजे काय जाणून घेणार आहोत.
स्वादुपिंड म्हणजे काय
स्वादुपिंड (Pancreas) हा एक अवयव आहे जो पचनास मदत करण्यासाठी हार्मोन्स आणि एंजाइम बनवतो. हे ते एन्झाईम बनवते जे अन्न पचण्यास मदत करते. ते रक्तातील साखरेचे प्रमाण नियंत्रित करणारे हार्मोन्स देखील तयार करतात. स्वादुपिंड, ते पोटाच्या मागे ओटीपोटात स्थित आहे आणि ग्रंथी (Gland) म्हणून कार्य करते.
स्वादुपिंड कर्बोदकांमधे, चरबी आणि प्रथिने (Carbohydrates, Fats and Proteins) तोडण्यास मदत करते. स्वादुपिंड पोटाच्या मागे आहे आणि मानवी शरीराच्या डाव्या बाजूला आहे.
स्वादुपिंडाचा जो भाग हार्मोन्स बनवतो त्याला ‘Islets of Langerhans‘ म्हणतात. ‘द आयलेट्स ऑफ लँगरहॅन्स’ हा स्वादुपिंडातील एकूण पेशींचा एक छोटा भाग (2%) आहे. ‘द आइलेट्स ऑफ लॅन्गरहॅन्स’ कोणते रसायन बनवतात ते इतर किती रसायने रक्तात आधीपासूनच आहेत यावर अवलंबून असते. आयलेट्स (Islets ) हा ऊतकांचा एक भाग आहे जो आजूबाजूच्या ऊतींपेक्षा संरचनात्मकदृष्ट्या भिन्न आहे.
तर, स्वादुपिंड शरीरातील रसायनांची पातळी संतुलित करण्याचे काम करते. जर आयलेट्स ऑफ लॅन्गरहॅन्सने काम करणे थांबवले, तर त्या संबंधित व्यक्तीला मधुमेह (Diabetes) होण्याचा धोका असतो.
स्वादुपिंड शरीराच्या दोन प्रणालींशी संबंधित आहे:
- पौष्टिक द्रव्ये तोडण्यात त्याच्या भूमिकेसाठी पाचन तंत्र.
- हार्मोन्सच्या उत्पादनासाठी अंतःस्रावी प्रणाली.
रचना (Structure)
स्वादुपिंड हा मनुष्याच्या ओटीपोटात स्थित एक अवयव आहे, जो पोटाच्या मागून प्लीहाजवळील डाव्या वरच्या पोटापर्यंत पसरतो. प्रौढांमध्ये, ते अंदाजे 12-15 सेमी (4.7-5.9 इंच) लांब असते.
कार्य (Function)
स्वादुपिंड रक्तातील साखरेचे नियंत्रण आणि शरीरातील चयापचय (Metabolism) प्रक्रियेत सामील आहे आणि पचनास मदत करणार्‍या पदार्थांच्या स्रावात देखील सामील आहे.
हे अंतःस्रावी भूमिकेत विभागले गेले आहेत, जे स्वादुपिंडाच्या बेटांमधील इन्सुलिन (Insulin) आणि इतर पदार्थांच्या स्रावशी संबंधित आहे जे शरीरातील रक्तातील ग्लुकोजची पातळी आणि चयापचय नियंत्रित करण्यास मदत करतात. स्वादुपिंडाची एक्सोक्राइन भूमिका आहे जी पाचक मुलूखातील पदार्थांचे पचन करण्यात गुंतलेल्या एन्झाईम्सच्या स्रावाशी संबंधित आहे.
पचन (Digestion)
पचनसंस्थेमध्ये स्वादुपिंड महत्त्वाची भूमिका बजावते. हे पोटातून अन्न प्राप्त करणार्‍या लहान आतड्याचा पहिला भाग ड्युओडेनम (Duodenum) मध्ये पाचक एंजाइम असलेल्या द्रवपदार्थाचा स्राव करून हे करते. हे एन्झाइम कर्बोदके, प्रथिने आणि चरबी तोडण्यास मदत करतात. या भूमिकेला स्वादुपिंडाची एक्सोक्राइन भूमिका (Exocrine role) म्हणतात.
कर्करोग (Cancer)
स्वादुपिंडाचा कर्करोग (Pancreatic Adenocarcinoma) उपचार करणे खूप कठीण आहे आणि बहुतेकांचे निदान केवळ अशा टप्प्यावर होते जे शस्त्रक्रियेसाठी खूप उशीर झालेला असतो, जो एकमेव उपचारात्मक उपचार आहे. स्वादुपिंडाचा कर्करोग 40 वर्षांखालील लोकांमध्ये दुर्मिळ आहे आणि निदानाचे सरासरी वय 71 आहे.
