आपण या आर्टिकल मध्ये महाराष्ट्रातील समाजसुधारक विष्णुबुवा ब्रह्मचारी (1825-1871) यांची संपूर्ण माहिती सोप्या मराठी भाषेत जाणून घेणार आहोत. जर तुम्हाला Vishnubuva Brahmachari बद्दल पुरेशी माहिती नसेल तर नक्की हे आर्टिकल पूर्ण वाचा.
विष्णुबुवा ब्रह्मचारी कोण होते
विष्णुबुवा ब्रह्मचारी (Vishnubuva Brahmachari) हे 19व्या शतकातील मराठी हिंदू पुनरुज्जीवनवादी होते. हिंदू धर्माचा एक तपस्वी रक्षक, तो त्याच्या धार्मिक वादविवादासाठी प्रसिद्ध होता, मुख्यतः ख्रिश्चन धर्माविरुद्ध.
ख्रिश्चन मिशनरी आणि कधी कधी इतर हिंदूंचा सामना करताना ते त्यांच्या “विनोदी प्रतिक्रिया आणि जोरदार युक्तिवाद” साठी ओळखले जात होते. त्यांचे 1857 चे बॉम्बे डिबेट्स इंग्रजी आणि मराठीत किमान नऊ पुस्तकांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर प्रकाशित झाले आहेत.
प्रारंभिक जीवन (Early Life)
विष्णुबुवा ब्रह्मचारी यांचा जन्म 1825 मध्ये कुलाबाच्या रायगड जिल्ह्यातील शिरवली गावात झाला. त्यांचे पूर्ण नाव विष्णू भिकाजी गोखले होते. ते पाच वर्षांचे असताना त्यांच्या वडिलांचे निधन झाले.
वयाच्या सातव्या वर्षी काही काळ शिक्षण घेतल्यानंतर, कुटुंबातील गरिबीमुळे त्यांना फार काळ शिक्षण चालू ठेवता आले नाही. वयाच्या 12 व्या वर्षापासून त्यांनी भूसा दुकानापासून कस्टम कार्यालयापर्यंत विविध प्रकारच्या नोकऱ्या केल्या.
लहानपणापासूनच त्यांना अध्यात्माची ओढ होती, त्यामुळे त्यांच्या कार्यकाळातही त्यांनी विविध धार्मिक ग्रंथांचा व्यापक अभ्यास सुरू ठेवला. कथा, कीर्तनकार, साधू, बैरागी, संन्यासी यांच्या सहवासात त्यांनी समाधान मिळवण्याचा प्रयत्न केला.
तथापि, यापैकी कशातही स्वारस्य नसल्यामुळे अखेरीस त्यांनी वयाच्या तेविसाव्या वर्षी सर्व संगतींचा त्याग केला आणि आत्मसाक्षात्कारासाठी वनात संन्यास घेतला.
विष्णुबुवांनी यानंतर काही काळ सद्गुरूंच्या शोधात घालवला, मात्र या संदर्भात त्यांच्या पदरी निराशाच आली. ते अनेक संतांना शरण गेलेआणि त्यांची शिकवण घेण्याचा प्रयत्न केला, परंतु त्यापैकी कोणीही त्याचे मन संतुष्ट करू शकले नाही. मग त्यांनी स्वतःच्या प्रयत्नाने आत्मसाक्षात्कार करण्याचे ठरवले.
त्यानुसार ते सप्तशृंगी पर्वतावर गेले आणि तेथे देवीच्या सान्निध्यात त्यांनी कठोर तपश्चर्या केली, फक्त कंद खाऊन, सदैव वेदांत चिंतन आणि ध्यानात मग्न राहिले. या ठिकाणी त्यांचा प्रचंड भ्रमनिरास झाला. यावेळी त्यांना असे वाटले की, ज्यासाठी त्यांनी साधना केली ते आत्मसमाधान मिळाले.
अर्थात याने काही विष्णुबुवांचे समाधान झाले नाही. कठोर तपश्चर्येच्या योगाने आपण आपले कल्याण साधले आहे; पण या एका गोष्टीचा अर्थ असा नाही की आपलं काम झालं.
आपण आपले उर्वरित आयुष्य जगाच्या कल्याणासाठी घालवले पाहिजे अशी प्रेरणा त्यांच्या हृदयात निर्माण झाली. त्याच वेळी, त्यांना असे वाटले की स्वतः परमेश्वराने त्यांना ‘पाखंडींचे खंडन करून वैदिक धर्माची पुनर्स्थापना’ करण्याचा आदेश दिला आहे. त्यानुसार त्यांनी आपले कार्य सुरू केले, त्यानंतर विष्णुबुवा महाराष्ट्रातील नाशिक, पंढरपूर अशा विविध गावांमध्ये जाऊन वैदिक धर्माचे महत्त्व सांगणारी व्याख्याने देऊ लागले. त्यांच्या उत्कृष्ट वक्तृत्वाने लोकांवर छाप सोडली. लवकरच त्याचे नाव सार्वत्रिक झाले. लोक त्यांना ‘ब्रह्मचारी बुवा‘ या नावाने ओळखू लागले.
हिंदू धर्मावरील हल्ल्याची जाणीव
1856 मध्ये विष्णुबुवा ब्रह्मचारी मुंबईत आले. त्या ठिकाणी त्यांना ख्रिश्चन धर्माच्या हिंदू धर्मावरील आक्रमणाची जाणीव झाली. त्यावेळी ख्रिश्चन मिशनऱ्यांनी अत्यंत पद्धतशीरपणे आपल्या धर्माचा भारतीय लोकांमध्ये प्रसार करण्याचे काम केले होते.
आपल्या सेवाभावी वृत्तीने त्यांनी समाजातील अशिक्षित आणि खालच्या जातीतील लोकांवर छाप पाडली आणि त्यांची मने जिंकली. त्याच वेळी, त्यांनी ख्रिस्ती धर्माच्या उदात्त आणि मानवतावादी तत्त्वांच्या आधारे येथील शिक्षितांवर प्रभाव टाकण्याचा प्रयत्न केला.
ख्रिश्चन मिशनऱ्यांच्या या दुहेरी हल्ल्यामुळे हिंदू धर्मावर मोठे संकट आले होते. हिंदू धर्मातील सुशिक्षित वर्गावरही पाश्चात्य मूल्यांचा प्रभाव होता.
स्वधर्माविषयी एक प्रकारचा न्यूनगंड त्यांच्या मनात निर्माण होऊ लागला होता. अशा वेळी विष्णुबुवा ब्रह्मचारी यांनी हिंदू धर्माचे येऊ घातलेले धर्मांतर रोखण्यासाठी प्रयत्न करण्याची गरज ओळखून ख्रिश्चन धर्माच्या आक्रमणाचा प्रतिकार करण्याचे ठरवले.
ख्रिश्चन मिशनऱ्यांच्या उपदेशाला उत्तर
ख्रिस्ती धर्मप्रचारकांच्या उपदेशाला प्रतिसाद म्हणून विष्णुबुवांनी जाहीर व्याख्याने देण्यास सुरुवात केली. या व्याख्यानांतून त्यांनी वैदिक धर्मावरील आक्षेपांचे खंडन केले आणि लोकांना त्याचे श्रेष्ठत्व पटवून दिले.
आपल्या बिनधास्त युक्तिवादाने त्यांनी स्वतःला नास्तिक म्हणवणाऱ्या अनेक महात्म्यांची मने पुन्हा हिंदू धर्माकडे वळवली. त्यांच्या व्याख्यानांना वृत्तपत्रांमध्ये प्रसिद्धी मिळाली आणि त्यांचे कार्य महाराष्ट्रभर गाजले.
पुढे त्यांनी मुंबईच्या समुद्रकिनारी ख्रिस्ती धर्मोपदेशकांसोबत सार्वजनिक वादविवादही केले. रेव्हरंड विल्सन (Reverend Wilson) या ख्रिश्चन धर्मोपदेशकासोबतचे त्यांचे वादविवाद विशेष लोकप्रिय होते.
त्यांच्या विचारप्रवर्तक व्याख्यानमालेने सर्वसामान्यांमध्ये जागृती निर्माण केली. त्यांच्या व्याख्यानांचा आणखी एक महत्त्वाचा परिणाम म्हणजे ख्रिश्चन मिशनर्‍यांचा हिंदू धर्माविरुद्धच्या बेजबाबदार प्रचाराला मोठ्या प्रमाणात आळा बसला.
विष्णुबुवा ब्रह्मचारी यांचे सामाजिक कार्य
विष्णुबुवांना वैदिक धर्माचा अभिमान असला तरी तेथील प्रचलित समाजरचनेतील त्रुटींकडे त्यांनी डोळेझाक केली नाही. प्रचलित जातिभेद वैदिक वर्णव्यवस्थेशिवाय आहे, या जातिभेदामुळे आणि सामाजिक विषमतेमुळे हिंदी समाजाची अधोगती झाली आहे, समाजातील प्रत्येक घटकाचा किमान सार्वजनिक जीवनात समान दर्जा मिळावा, असे त्यांचे स्पष्ट मत होते. आणि त्यात श्रेष्ठत्व-कनिष्ठता नसावी.
त्यांनी सामाजिक सुधारणांचा पुरस्कार केला. त्यांचे वैयक्तिक वर्तनही त्यांच्या सुधारणावादी विचारांशी सुसंगत होते. ते पाणी प्यायचे आणि कोणाच्याही हातचे अन्न खात. खाण्यापिण्याच्या बाबतीत जाती-स्पर्शाची बंधने त्यांच्या शत्रूवरही पडली नाहीत. त्यांनी कधीही आज्ञा पाळली नाही.
त्यांचा स्वभाव अत्यंत शुद्ध होता. विष्णुबुवांनी अतिशुद्रांवर होणाऱ्या अमानुष अन्यायाविरुद्ध तसेच सामाजिक विषमतेविरुद्ध आवाज उठवला.
त्यांच्या दलित बांधवांच्या मागासलेपणाला सर्वस्वी उच्चवर्णीय जबाबदार आहेत; त्यामुळे ब्राह्मणांनी त्यांचा तिरस्कार न करता त्यांना समानतेची वागणूक दिली पाहिजे, त्यांच्या सांस्कृतिक सुधारणेसाठी कठोर परिश्रम करावेत आणि मंदिरातील पाहुणे म्हणून त्यांचा न्याय्य हक्क आनंदाने स्वीकारावा, असे त्यांनी प्रतिपादन केले.
पुनर्विवाह, प्रौढ विवाह, शुद्धीकरणाचे प्रयत्न
पुनर्विवाह, प्रौढ विवाह, घटस्फोट, शुद्धीकरण इत्यादी सामाजिक समस्यांवरील त्यांची मते पूर्णपणे पुरोगामी अंधश्रद्धा, भोळ्या समजुती आणि लोकभ्रम दूर करण्यासाठी त्यांनी बरेच प्रयत्न केले. होती आणि सार्वजनिक स्तुतीची पर्वा न करता त्यांनी ते निःसंदिग्ध शब्दांत व्यक्त केले.
वेदोक्तधर्मप्रकाश
साम्यवादाच्या धर्तीवर या आध्यात्मिक पण सुधारणावादी ब्रह्मचर्याचे त्या काळातही सामाजिक समतेच्या संदर्भात मांडलेले विचार खरोखरच मनाला भिडणारे आहेत. विष्णुबुवांनी ‘वेदोक्तधर्मप्रकाश’ नावाचा ग्रंथ लिहिला.
या पुस्तकात राजकारणाचा एक वेगळा अध्याय आहे. पुढे, त्यांनी आपल्या विचारांचा विस्तार केला आणि 1867 मध्ये ‘सुखदायक राज्यप्रकरणी निबंध’ हे पुस्तक लिहिले. त्यांनी मांडलेले विचार साम्यवादाशी मिळताजुळता आहेत. या पुस्तकातील पुढील उतारा त्यांच्या विचारांची दिशा स्पष्ट करण्यास मदत करेल.
“याप्रमाणे सर्व प्रजा एक कुटुंब व सर्व जमीन हाच एक बाग व त्यातून जे जे निघेल ते ते सर्वांचे एक, याप्रमाणे राज्यव्यवस्था असली म्हणजे सर्वांना सर्व उपभोग मिळतात व सर्वांना उत्तम खावयास मिळते. यामुळे कोणास काही प्राप्त होत नाही असे होतच नाही. म्हणून सर्व लोक पूर्णकाम होतात. सर्व प्रजेकडून सर्व जमिनीची लागवड करावी आणि अनेक प्रकारची फळे, कंद, भाज्या, अन्न उत्प करून गावोगाव कोठारे भरून ठेवावीत. त्यातून सर्व गावकऱ्यांनी पोटास लागेल तितके अन्न न्यावे. याप्रमाणे बाराही महिन्यांत एकसारखे सर्व जमिनीतून उत्पन्न घ्यावे आणि ते सर्वांचे उत्पन्न एकच व एकाचेच ताब्यात राहून त्यातून खावयास विपुल न्यावे. सर्वांची पाच वर्षांची पोरे झाली म्हणजे मु व मुली राजाच्या ताब्यात द्यावीत. नंतर त्याने त्यांना सर्व विद्या शिकवून ज्याला ज्या कामात जास्ती उद्योग करण्याची सवड असेल त्याला त्या कामाकडे लावून द्यावे.”
विष्णुबुवा ब्रह्मचारी यांचे १८ फेब्रुवारी १८७१ रोजी निधन झाले.
विष्णुबुवा ब्रह्मचारी यांची ग्रंथसंपदा
- चतुःश्लोकी श्रीमद्भागवताचा मराठी भाषेत अर्थ
- बोधसागररहस्य
- सेतूबंधनी टीका
- भावार्थसिंधु
- वेदोक्तधर्मप्रकाश
- सुखदायक राज्यप्रकरणी निबंध
- सहजस्थितीचा निबंध
हे सुद्धा वाचा –
