ज्वालामुखी (Volcano) ही पृथ्वीवरील सर्वात आकर्षक आणि शक्तिशाली नैसर्गिक घटनांपैकी एक आहे. ते एखाद्या ग्रहाच्या किंवा चंद्राच्या पृष्ठभागावर उघडलेले असतात जे त्याच्या सभोवतालच्या वातावरणापेक्षा जास्त गरम पदार्थ त्याच्या आतील भागातून बाहेर पडू देतात. या सामग्रीमुळे स्फोटक उद्रेक किंवा सौम्य प्रवाह होऊ शकतात. ज्वालामुखी वारंवार उद्रेक होण्यापासून टेकड्या किंवा पर्वत तयार करू शकतात. ज्वालामुखी अनेकदा आढळतात जेथे टेक्टोनिक प्लेट्स वळत असतात किंवा अभिसरण होत असतात. पृथ्वीच्या कवचामध्ये दाब तयार होतो आणि उद्रेक होतो.
ज्वालामुखींनी पृथ्वीच्या इतिहासाला आकार दिला आहे आणि मानवी संस्कृतीवर प्रभाव टाकला आहे. त्यांनी नवीन जमीन निर्माण केली आहे, माती समृद्ध केली आहे आणि खनिजे आणि भू-औष्णिक ऊर्जा यांसारखी संसाधने उपलब्ध करून दिली आहेत. त्यांनी ज्वालामुखीय राखेचे ढग, लावा प्रवाह, पायरोक्लास्टिक प्रवाह, गाळ प्रवाह, भूस्खलन, त्सुनामी आणि हवामान बदल यासारख्या आपत्तींना कारणीभूत ठरले आहे. जीवनाची उत्पत्ती आणि उत्क्रांती, तसेच पृथ्वी आणि इतर ग्रहांची रचना आणि रचना समजून घेण्यासाठी ज्वालामुखी महत्त्वाचे आहेत.
या लेखात, आम्ही ज्वालामुखी म्हणजे काय, ज्वालामुखीचे प्रकार, ते कशामुळे होतात आणि त्यांचे पर्यावरणावर आणि समाजावर काय परिणाम होतात याचा शोध घेऊ.
ज्वालामुखी म्हणजे काय?
ज्वालामुखी म्हणजे ग्रह किंवा चंद्राच्या कवचातील एक छिद्र आहे ज्यातून वितळलेले खडक, गरम वायू आणि इतर पदार्थ बाहेर पडतात. ज्वालामुखीच्या आत वितळलेल्या खडकाला मॅग्मा म्हणतात. जेव्हा मॅग्मा पृष्ठभागावर पोहोचतो तेव्हा त्याला लावा म्हणतात. ज्वालामुखीतून बाहेर पडणाऱ्या वायूंमध्ये पाण्याची वाफ, कार्बन डायऑक्साइड, सल्फर डायऑक्साइड, हायड्रोजन सल्फाइड आणि इतर संयुगे यांचा समावेश होतो. ज्वालामुखीतून बाहेर पडणाऱ्या इतर पदार्थांमध्ये राख, सिंडर्स, बॉम्ब आणि ब्लॉक्स सारख्या घन तुकड्यांचा समावेश होतो.
ज्वालामुखीचे तीन मुख्य भाग असतात: एक मॅग्मा चेंबर, एक नाली प्रणाली आणि एक व्हेंट. मॅग्मा चेंबर हे पृष्ठभागाखाली मॅग्माचे जलाशय आहे. कंड्युट सिस्टम हे क्रॅक आणि चॅनेलचे नेटवर्क आहे जे मॅग्मा चेंबरला वेंटशी जोडते. व्हेंट हे उघडणे आहे ज्याद्वारे स्फोट होतो. काहीवेळा, ज्वालामुखीमध्ये एकापेक्षा जास्त वेंट किंवा अनेक छिद्र असतात जे मुख्य व्हेंटच्या बाजूला तयार होतात. त्यांना दुय्यम वेंट किंवा फ्लँक व्हेंट्स म्हणतात.
ज्वालामुखीचा आकार आणि आकार अनेक घटकांवर अवलंबून असतो जसे की मॅग्माचा प्रकार आणि प्रमाण, स्फोटांची वारंवारता आणि तीव्रता, टेक्टोनिक सेटिंग आणि इरोशन प्रक्रिया. काही ज्वालामुखींमध्ये एक सममितीय शंकूचा आकार असतो आणि शीर्षस्थानी मध्यवर्ती विवर असतो. त्यांना स्ट्रॅटोव्होल्कॅनो किंवा संमिश्र ज्वालामुखी म्हणतात. काही ज्वालामुखींमध्ये हलक्या उतारांसह एक विस्तृत घुमट आकार असतो. त्यांना शील्ड ज्वालामुखी म्हणतात. काही ज्वालामुखींना उंच बाजूंनी सपाट आकार असतो. त्यांना लावा घुमट म्हणतात.
ज्वालामुखीचे प्रकार
ज्वालामुखींचे त्यांच्या क्रियाकलाप पातळी, त्यांची उद्रेक शैली, त्यांचे आकारविज्ञान (आकार) आणि त्यांचे स्थान यावर आधारित विविध प्रकारांमध्ये वर्गीकृत केले जाऊ शकते.
क्रियाकलाप स्तर
त्यांच्या क्रियाकलाप स्तरावर आधारित, ज्वालामुखी सक्रिय, सुप्त किंवा नामशेष म्हणून वर्गीकृत केले जाऊ शकतात.
- सक्रिय ज्वालामुखी असे आहेत जे अलीकडील इतिहासात (गेल्या 10,000 वर्षांत) उद्रेक झाले आहेत आणि भविष्यात पुन्हा उद्रेक होण्याची शक्यता आहे. सक्रिय ज्वालामुखीच्या उदाहरणांमध्ये इटलीमधील माउंट व्हेसुव्हियस, यूएसए मधील माउंट सेंट हेलेन्स, इटलीमधील माउंट एटना, हवाईमधील किलौआ इ.
- सुप्त ज्वालामुखी असे आहेत जे दीर्घकाळ (10,000 वर्षांपेक्षा जास्त) उद्रेक झाले नाहीत परंतु भविष्यात पुन्हा उद्रेक होऊ शकतात. सुप्त ज्वालामुखीच्या उदाहरणांमध्ये जपानमधील माउंट फुजी, हवाईमधील मौना केआ, टांझानियामधील माउंट किलीमांजारो इ.
- विलुप्त ज्वालामुखी असे आहेत की ज्यांचा भविष्यात पुन्हा उद्रेक होण्याची अपेक्षा नाही. नामशेष झालेल्या ज्वालामुखीच्या उदाहरणांमध्ये स्कॉटलंडमधील एडिनबर्ग कॅसल रॉक, यूएसए मधील शिप्रॉक, यूएसए मधील डेव्हिल्स टॉवर इ.
विस्फोट शैली
त्यांच्या उद्रेकाच्या शैलीवर आधारित, ज्वालामुखींना स्फोटक किंवा प्रभावशाली म्हणून वर्गीकृत केले जाऊ शकते. स्फोटक उद्रेक हे वायू-चालित स्फोटांद्वारे वैशिष्ट्यीकृत आहेत जे मॅग्मा आणि टेफ्रा (राख, लॅपिली, बॉम्ब आणि ब्लॉक्स) हवेत चालवतात. प्रभावी उद्रेक हे लक्षणीय स्फोटक क्रियाकलापांशिवाय लावा बाहेर पडण्याद्वारे वैशिष्ट्यीकृत आहेत.
स्फोटक आणि प्रभावशाली उद्रेकांचे अनेक उपप्रकार आहेत, ज्यांना प्रसिद्ध ज्वालामुखींचे नाव दिले गेले आहे जेथे त्यांचे निरीक्षण केले गेले आहे. काही सर्वात सामान्य उपप्रकार आहेत:
- हवाईयन उद्रेक: हे उत्तेजित उद्रेक आहेत जे द्रवपदार्थ बेसल्टिक लावा प्रवाह आणि व्हेंट्स किंवा फिशरमधून अग्निचे फवारे तयार करतात. त्यांना हवाईयन ज्वालामुखी, जसे की किलाउआ आणि मौना लोआ यांच्या नावावरून नाव देण्यात आले आहे, जे या प्रकारच्या क्रियाकलापांचे प्रदर्शन करतात.
- स्ट्रॉम्बोलियन उद्रेक: हे स्फोटक उद्रेक आहेत जे एकाच वेंट किंवा व्हेंट्सच्या क्लस्टरमधून चमकणारा लावा आणि वायूचे लहान स्फोट तयार करतात. त्यांचे नाव स्ट्रॉम्बोली या इटलीमधील ज्वालामुखीच्या नावावरून ठेवण्यात आले आहे, जो त्याच्या वारंवार आणि अंदाजे उद्रेकांसाठी ओळखला जातो.
- व्हल्केनियन उद्रेक: हे स्फोटक उद्रेक आहेत जे राख आणि वायूचे गडद ढग, पायरोक्लास्टिक प्रवाह आणि लाहार (ज्वालामुखीय चिखलाचा प्रवाह) तयार करतात. 1888 मध्ये हिंसक उद्रेक झालेल्या इटलीतील व्हल्कानो या दुसर्‍या ज्वालामुखीच्या नावावरून त्यांचे नाव देण्यात आले आहे.
- प्लिनियन उद्रेक: हे स्फोटक उद्रेकांचे सर्वात शक्तिशाली आणि विनाशकारी प्रकार आहेत. ते राख आणि वायूचे प्रचंड स्तंभ तयार करतात जे पायरोक्लास्टिक प्रवाह, लाहार आणि ज्वालामुखीच्या विजेसह दहा किलोमीटर उंचीवर पोहोचू शकतात. त्यांचे नाव प्लिनी द यंगर या रोमन लेखकाच्या नावावरून ठेवण्यात आले आहे, ज्याने 79 CE मध्ये व्हेसुव्हियसच्या उद्रेकाचे साक्षीदार आणि वर्णन केले होते ज्याने पोम्पेई आणि हर्क्युलेनियम नष्ट केले.
- लावा घुमट: हे विस्फारक उद्रेक आहेत ज्यामुळे चिकट लावा निर्माण होतो जो वेंटभोवती ढीग होतो आणि घुमटाच्या आकाराची रचना बनवतो. लावा घुमट हळूहळू किंवा वेगाने वाढू शकतात आणि पायरोक्लास्टिक प्रवाह निर्माण करून कोसळू शकतात किंवा स्फोट होऊ शकतात. लावा घुमट असलेल्या ज्वालामुखीच्या उदाहरणांमध्ये यूएसए मधील माउंट सेंट हेलेन्स, मॉन्टसेराटमधील सॉफ्रिरे हिल्स आणि इंडोनेशियामधील मेरापी यांचा समावेश आहे.
ज्वालामुखीची कारणे
टेक्टोनिक प्लेट्सच्या हालचाली आणि परस्परसंवादामुळे ज्वालामुखी होतात. टेक्टोनिक प्लेट्स हे पृथ्वीच्या कवच आणि वरच्या आवरणाचे मोठे तुकडे आहेत जे अस्थेनोस्फीअर नावाच्या गरम आणि वितळलेल्या खडकाच्या थरावर तरंगतात. प्लेटच्या सीमांचे तीन मुख्य प्रकार आहेत: भिन्न, अभिसरण आणि परिवर्तन.
1. भिन्न सीमा
भिन्न सीमा म्हणजे दोन प्लेट्स एकमेकांपासून दूर जातात. यामुळे त्यांच्यामध्ये अंतर किंवा दरी निर्माण होते, जिथे अस्थिनोस्फियरमधील मॅग्मा जागा भरण्यासाठी उगवतो. मॅग्मा थंड होतो आणि घट्ट होतो, नवीन कवच तयार होतो. या प्रक्रियेला सीफ्लोर स्प्रेडिंग किंवा कॉन्टिनेंटल रिफ्टिंग म्हणतात. ज्वालामुखी जे भिन्न सीमांवर तयार होतात ते सामान्यतः बेसल्टिक असतात आणि उत्तेजित उद्रेक करतात. भिन्न सीमांच्या उदाहरणांमध्ये मध्य-अटलांटिक रिजचा समावेश होतो, जेथे अटलांटिक महासागर रुंद होत आहे; पूर्व आफ्रिकन रिफ्ट व्हॅली, जिथे आफ्रिका दोन खंडांमध्ये विभागत आहे; आणि आइसलँड, जिथे दोन प्लेट्स एका महाद्वीपीय कवचाखाली विभक्त होतात.
2. अभिसरण सीमा
अभिसरण सीमा म्हणजे जिथे दोन प्लेट्स एकमेकांकडे जातात. यामुळे सबडक्शन झोन तयार होतो, जिथे एक प्लेट दुसऱ्या प्लेटच्या आच्छादनात सरकते. सबडक्टिंग प्लेट गरम होते आणि आच्छादनाच्या वेजमध्ये पाणी आणि इतर अस्थिर पदार्थ सोडते. यामुळे आवरण खडकांचा वितळण्याचा बिंदू कमी होतो, ज्यामुळे ते वितळतात आणि मॅग्मा बनतात. मॅग्मा क्रस्टमधील क्रॅक किंवा कमकुवत झोनमधून पृष्ठभागावर चढतो आणि ज्वालामुखी बनतो. अभिसरण सीमांवर तयार होणारे ज्वालामुखी सामान्यत: अँडेसिटिक किंवा rhyolitic असतात आणि स्फोटक उद्रेक निर्माण करतात.
अभिसरण सीमांच्या उदाहरणांमध्ये प्रशांत महासागराच्या सभोवतालच्या अग्निचा रिंगचा समावेश होतो, जेथे अनेक महासागरीय प्लेट्स कॉन्टिनेंटल प्लेट्सच्या खाली येतात.
3. सीमा बदल
सीमा बदल म्हणजे जिथे दोन प्लेट्स एकमेकांच्या मागे क्षैतिजरित्या सरकतात. यामुळे घर्षण आणि तणाव निर्माण होतो, ज्यामुळे भूकंप होऊ शकतात. ज्वालामुखी ट्रान्सफॉर्म सीमेवर दुर्मिळ असतात, जोपर्यंत ते दुसऱ्या प्रकारच्या सीमा किंवा हॉटस्पॉटला छेदत नाहीत. हॉटस्पॉट हा गरम आवरण सामग्रीचा एक प्लम आहे जो पृथ्वीच्या आत खोलपासून वर येतो आणि आच्छादित कवचांवर ज्वालामुखी तयार करतो. परिवर्तन सीमांच्या उदाहरणांमध्ये कॅलिफोर्नियातील सॅन अँड्रियास फॉल्टचा समावेश होतो, जेथे पॅसिफिक प्लेट आणि नॉर्थ अमेरिकन प्लेट एकमेकांच्या पुढे सरकतात; आणि आइसलँड, जिथे मिड-अटलांटिक रिज अनेक ट्रान्सफॉर्म फॉल्ट्सने भरलेले आहे.
ज्वालामुखीचा प्रभाव
ज्वालामुखींचे पर्यावरण आणि समाजावर सकारात्मक आणि नकारात्मक असे दोन्ही परिणाम होतात[^1^][5]. काही प्रभाव आहेत:
सकारात्मक परिणाम
- ज्वालामुखी भू-औष्णिक ऊर्जा प्रदान करतात, जी वीज आणि उष्णतेचा अक्षय स्रोत आहे. आइसलँड, न्यूझीलंड आणि इंडोनेशिया यांसारख्या पृष्ठभागाच्या अगदी जवळ मॅग्मा असलेल्या भागात भूऔष्णिक ऊर्जा निर्माण केली जाऊ शकते.
- ज्वालामुखी राख आणि खनिजांनी माती समृद्ध करतात, जे पिकांसाठी नैसर्गिक खत म्हणून काम करतात. ज्वालामुखीय माती बहुतेक वेळा सुपीक आणि उत्पादनक्षम असतात, शेती आणि वनीकरणाला आधार देतात. ज्वालामुखीय माती असलेल्या प्रदेशांच्या उदाहरणांमध्ये जावा, हवाई आणि इटली यांचा समावेश होतो.
- ज्वालामुखी लावा प्रवाह आणि ज्वालामुखीच्या साठ्यांमधून नवीन जमीन आणि बेटे तयार करतात. ज्वालामुखीय बेटे स्थानिक प्रजातींसाठी जैवविविधता हॉटस्पॉट आणि निवासस्थान बनवू शकतात. ज्वालामुखी बेटांच्या उदाहरणांमध्ये हवाई, गॅलापागोस आणि जपान यांचा समावेश होतो.
- ज्वालामुखी पर्यटकांना आकर्षित करतात, जे निसर्गरम्य सौंदर्य आणि ज्वालामुखीच्या लँडस्केपच्या सांस्कृतिक वारशाचा आनंद घेतात. ज्वालामुखीय पर्यटन स्थानिक समुदायांसाठी उत्पन्न आणि रोजगार निर्माण करू शकते. ज्वालामुखीय पर्यटन स्थळांच्या उदाहरणांमध्ये यूएसए मधील यलोस्टोन नॅशनल पार्क, जपानमधील माउंट फुजी आणि ग्रीसमधील सॅंटोरिनी यांचा समावेश आहे.
नकारात्मक परिणाम
- ज्वालामुखी उद्रेक आणि संबंधित घटनांमुळे जीवन आणि मालमत्तेला धोका निर्माण करतात. ज्वालामुखीचा उद्रेक लावा प्रवाह, पायरोक्लास्टिक प्रवाह, राखेचे ढग, ज्वालामुखीय बॉम्ब, लहर, भूस्खलन, त्सुनामी आणि ज्वालामुखीय वायू निर्माण करू शकतात. यामुळे जखम, मृत्यू, विस्थापन, नुकसान, व्यत्यय आणि दूषित होऊ शकते. ज्वालामुखीय आपत्तींच्या उदाहरणांमध्ये 1985 मध्ये कोलंबियातील नेवाडो डेल रुईझचा उद्रेक यांचा समावेश होतो, ज्याने लाहारला चालना दिली ज्यामुळे 20,000 हून अधिक लोक मारले गेले; 1991 मध्ये फिलीपिन्समधील पिनाटूबोचा उद्रेक, ज्याने लाखो लोकांवर परिणाम करून राख बाहेर टाकली आणि जागतिक हवामान बदलले; आणि 2010 मध्ये आइसलँडमधील Eyjafjallajökull चा उद्रेक, ज्यामुळे संपूर्ण युरोपमधील हवाई प्रवास विस्कळीत झाला.
- ज्वालामुखी स्थानिक ते जागतिक स्तरावर हवामान आणि हवामानाच्या नमुन्यांवर परिणाम करतात. ज्वालामुखीचा उद्रेक वातावरणात मोठ्या प्रमाणात राख आणि वायू टाकू शकतो, ज्यामुळे सूर्यप्रकाश रोखू शकतो आणि तापमान कमी होऊ शकते. हे पिकांच्या वाढीवर, पर्जन्यमानाच्या पद्धतींवर, समुद्रातील परिसंचरण आणि ओझोनच्या थरावर परिणाम करू शकते. ज्वालामुखीचा उद्रेक दुष्काळ, पूर, दुष्काळ आणि महामारी यासारख्या नैसर्गिक आपत्तींना देखील कारणीभूत ठरू शकतो. हवामानावरील ज्वालामुखीच्या प्रभावांच्या उदाहरणांमध्ये इंडोनेशियातील तंबोरा 1815 चा उद्रेक समाविष्ट आहे
हे सुद्धा वाचा-
