जीवशास्त्रात, एका पेशीचे दोन भागात विभाजन करून दोन नवीन पेशी तयार होतात याला बायनरी फिशन (Binary fission) म्हणतात. विखंडन अनुभवणारी वस्तू सामान्यतः एक सेल असते, परंतु हा शब्द जीव, शरीर, लोकसंख्या किंवा प्रजाती वेगळ्या भागांमध्ये कसे विभाजित होतात याचा संदर्भ देखील देऊ शकतो. या लेखात आपण विखंडन म्हणजे काय हे सविस्तर पाहणार आहोत.
विखंडन म्हणजे काय?
विखंडन म्हणजे विभाजन करणे किंवा भागांमध्ये खंडित होणे. विखंडन म्हणजे शरीराच्या उत्स्फूर्तपणे दोन किंवा अधिक भागांमध्ये विभागून होणारे पुनरुत्पादन, ज्यापैकी प्रत्येक एक संपूर्ण जीव बनतो. विखंडन म्हणजे अणु केंद्रकाचे विभाजन होऊन मोठ्या प्रमाणात ऊर्जा बाहेर पडते.
विखंडन ही जीवशास्त्रातील एक क्रिया आहे ज्यामध्ये जीव स्वतःला दोन किंवा अधिक भागांमध्ये विभाजित करतो आणि हे भाग नंतर त्याच जीवात विकसित होतात. जीवाच्या बहुतेक पेशी त्यात विभागल्या जातात. ही प्रक्रिया दोन प्रकारे घडते: बायनरी फिशन, ज्यामध्ये जीव स्वतःला दोन भागांमध्ये विभाजित करतो, तेव्हाच शक्य आहे जेव्हा पुरेशी ऊर्जा आणि पाणी उपलब्ध असेल. दुसरं म्हणजे – मल्टीपल फिशन, ज्यामध्ये जीव स्वतःला अनेक भागांमध्ये विभाजित करतो आणि ऊर्जा आणि पाण्याच्या अनुपस्थितीत देखील शक्य आहे.
विखंडन बायनरी फिशन (Binary Fission) असू शकते, ज्यामध्ये एक जीव दोन भाग तयार करतो, किंवा एकाधिक विखंडन, ज्यामध्ये एक घटक अनेक भाग तयार करतात.
उदाहरण –
1. आण्विक विखंडन अणुऊर्जेसाठी ऊर्जा निर्माण करते आणि अण्वस्त्रांचा स्फोट घडवून आणते. दोन्ही उपयोग शक्य आहेत कारण काही पदार्थ, ज्याला अणुइंधन (Nuclear fuel) म्हणतात. विखंडन न्यूट्रॉनने आघात केल्यावर विखंडन होते आणि ते फुटल्यावर न्यूट्रॉन उत्सर्जित करतात.
2. जीवाणु आणि आदिजीवांना (Bacteria and Archaebacteria) प्रोकेरियोट्स (Prokaryotes) म्हणतात. यांचे बायनरी विखंडन (Binary fission) हे एक प्रकारचे अलैंगिक पुनरुत्पादन आणि पेशी विभाजन आहे.
विखंडन चे प्रकार (Types of Fission)
1. बायनरी फिशन (Binary Fission)– फिशन दोन प्रकारचे असू शकते, म्हणजे बायनरी फिशन आणि मल्टीपल फिशन. बायनरी फिशनमध्ये, मूळ पेशी दोन समान भागांमध्ये विभागली जाते ज्याला कन्या पेशी (Daughter cells) म्हणतात. कन्या पेशी एकमेकांशी आणि त्यांच्या मूळ पेशी सारख्या असतात. अमिबा, बॅक्टेरिया, युग्लेना इत्यादी जीव बायनरी फिशन दर्शवतात.
आर्चिया आणि बॅक्टेरियाच्या क्षेत्रांतील जीव बायनरी फिशनसह पुनरुत्पादन करतात. अलैंगिक पुनरुत्पादन आणि पेशी विभाजनाचा हा प्रकार युकेरियोटिक जीवांमधील काही ऑर्गेनेल्सद्वारे देखील वापरला जातो (उदा. – माइटोकॉन्ड्रिया).
बायनरी फिशनमुळे सेलचे दोन भागांमध्ये विभाजन करून जिवंत प्रोकेरियोटिक सेलचे पुनरुत्पादन होते, प्रत्येक भाग मूळ आकारापर्यंत वाढण्याची क्षमता असते.
2. मल्टीपल फिशन (Multiple Fission) – मल्टीपल फिशन दरम्यान, जीव स्वतःला अनेक कन्या पेशींमध्ये विभाजित करतो. बहुविध विखंडनाची उदाहरणे म्हणजे बीजाणू आणि शैवाल.
हे सुद्धा वाचा-
